ساختار اسطوره‌ای نخستین نبرد قهرمان هندوایرانی
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایرانلیلا حق پرست 1 * , محمدجعفر یاحقی 2 , مریم صالحی نیا 3 , فرزاد قائمی 4
1 - دانشگاه فردوسی
2 - دانشگاه فردوسی مشهد
3 - دانشگاه فردوسی مشهد
4 - دانشگاه فردوسی مشهد
کلید واژه: گرشاسب سام رستم ایندره و وریتره تحلیل ساختاری اسطوره,
چکیده مقاله :
این پژوهش در پی آن است تا با بررسی ساختاری روایت های نخستین نبرد سه جهان پهلوان نام آور ایرانی یعنی گرشاسب، سام و رستم، الگوی ساختاری واحد آنها را نمایان سازد و هم سویی این الگو را با اسطورۀ نبرد «ایندره»، ایزد جنگ هندوایرانی با «وریتره»، اهریمن خشک سالی نشان دهد. در این راستا ابتدا به کمک روش تحلیل ساختاری اسطوره به قطعه بندی روایت های نخستین نبرد این پهلوانان و سنجش اسطوره بن‌های آنها با یکدیگر پرداخته می شود و سپس هم‌خوانی الگوی ساختاری که از نخستین نبرد جهان پهلوان ایرانی یافته شده است، با نبرد آغازین و مشهور ایندره نمایان می شود. نبردهای یادشده هم راستا با واقعه ای صورت می گیرند که طیّ آن پهلوان/ ایزد جوان با حذف اقتدار پدر، خود جانشین او می شود. بنابراین نتیجۀ مقاله حاکی از آن است که میان نبرد قهرمان هندوایرانی با اژدها و حذف جایگاه ارجمند پدر قهرمان، رابطه ای درهم-تنیده برقرار است و گویی که این دو واقعه صورت تغییرشکل یافتۀ یکدیگرند و هر یک جایگزین روایی دیگری است. در این میان تنها یک عنصر واسط هست که این دو سوی معادله را همچون زنجیری به یکدیگر متصل نگاه می دارد و آن وجود سلاح پدری برای نابودی اژدهاست؛ یعنی سمبل نیروی پدر برای از میان بردن اژدها و به تبع آن، برچیدن اعتبار خود پدر.
This study aims at analyzing the structure of narratives about the first battle of the three Iranian heroes Garshasb, Sam and Rostam to define the common structural pattern in them and compare it with the myth of Indra’s fight who was the Indo-Iranian god of war, with Vitra, the evil god of drought. With this purpose, and using a structural analysis of myth, narrative segments of these heroes’ first battles will be defined and their mythemes will be compared. Then, it will be revealed how the structural patterns in these narrative are in consistent with Indra’s first and famous battle. The aforementioned battles take place in parallel with an event that is the young hero/god becomes his father’s successor by removing his authority. Thus, the result of the research suggests that there is an intertwined relationship between the fight of Indo-Iranian hero with dragon, and the elimination of the venerable status of the hero’s father. It seems that these two events are somehow the transformed forms of one another and each is the alternative for the other one. Here, there is one linking element that keeps the two sides of the equation connected like a chain, and it is the weapon of having a father, i.e. the symbol of father`s power to defeat the dragon and consequently denying the father’s authority.
آیدنلو، سجاد (1386) «نشانه¬های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه»، از اسطوره تا حماسه (هفت¬گفتار در شاهنامه¬پژوهی)، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد.
ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد (1389) تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، تهران، اساطیر.
اسدی طوسی، ابونصر علی¬بن¬احمد (1354) گرشاسب¬نامه، تصحیح حبیب یغمایی، چاپ دوم، تهران، طهوری.
الیاده، میرچا (1385) رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ سوم، تهران، سروش.
ایونس، ورونیکا (1381) شناخت اساطیر هند، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران، اساطیر.
بهار، مهرداد (1390) از اسطوره تا تاریخ، گردآوری و ویرایش ابوالقاسم اسماعیل¬پور، تهران، چشمه.
بیضایی، بهرام (1383) ریشه¬یابی درخت کهن، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.
پورداوود، ابراهیم (1380) یسنا، ج 1، تهران، اساطیر.
تاریخ سیستان (1314) تصحیح ملک¬الشعرا بهار، تهران، کلالۀ خاور.
جلالی نایینی، مسعود (بی¬تا) گزیدة سرودهای ریگ ¬ودا، با مقدمۀ تارا چند، تهران، تابان.
حصوری، علی (1378) ضحاک، تهران، چشمه.
خالقی مطلق، جلال (1367) «ببر بیان (رویین¬تنی و گونه¬های آن)، بخش دوم و پایانی»، ایران¬¬نامه، ش 23، صص 382-419.
دوستخواه، جلیل (1380) «از فریدون تا کیخسرو، از اسطوره تا تاریخ»، حماسة ایران، یادمانی از فراسوی هزاره¬ها، تهران، آگه.
ذکرگو، امیرحسین (1377) اسرار اساطیر هند، تهران، فکر روز.
راشد محصل، محمدرضا (1357) «داستان کیخسرو در شاهنامه، بیان یک پیروزی یا تمثیل یک فاجعه»، مجموعه مقالات هشتمین کنگره تحقیقات ایرانی، ج 1، تهران، فرهنگستان ادب و هنر ایران.
رستگار فسایی، منصور (1369) اژدها در اساطیر ایران، تهران، توس.
رضی، هاشم (1381) دانشنامة ایران باستان، تهران، سخن.
روایات داراب هرمزدیار (بی¬تا) گردآوری مانک رستم اون والا، چاپ سنگی.
سام¬نامه (1386) تصحیح میترا مهرآبادی، تهران، دنیای کتاب.
سد در نثر (1909م.
) به کوشش ادوارد بهمن¬جی دابار، بمبئی.
سرکاراتی، بهمن (1385) سایه¬های شکارشده (گزیدۀ مقالات فارسی)، تهران، طهوری.
شایگان، داریوش (1389) ادیان و مکتب¬های فلسفی هند، جلد 1، تهران، امیرکبیر.
صفا، ذبیح¬الله (1389) حماسه¬سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم.
طومار نقالی شاهنامه (1391) مقدمه، توضیحات و ویرایش سجاد آیدنلو، تهران، به¬نگار.
غفوری، رضا (1393) «نبرد رستم با پتیاره؛ روایتی دیگر از داستان ببر بیان»، متن¬شناسی ادب فارسی، ش 23، صص 75-88.
فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه، ج 1و 2و 5، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
قائمی، فرزاد (1389) «تفسیر انسان¬شناختی اسطورۀ اژدها و بن¬مایۀ تکرارشوندۀ اژدهاکشی در اساطیر»، جستارهای ادبی، ش 171، صص 1-26.
قبادی، حسینعلی و علیرضا صدیقی (1385) «مقایسۀ شخصیت رستم و ارجن در شاهنامه و مهابهارات»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش 7، صص 103-114.
کارنوی، آلبرت جوزف (1383) اساطیر ایرانی، ترجمة احمد طباطبایی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
کالر، جاناتان (1388) بوطیقای ساختارگرا، ساخت¬گرایی، زبان¬شناسی و مطالعۀ ادبیات، ترجمۀ کورش صفوی، تهران، مینوی خرد.
کریستن¬سن، آرتور (1355) آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمة احمد طباطبایی، تبریز، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
کزازی، میر جلال¬الدین (1381) نامة باستان (ویرایش و گزارش شاهنامه)، ج2، تهران، سمت.
گرینباوم، ا.
س (1371) «اسطورۀ اژدهاکشی در هند و ایران»، ترجمۀ فضل¬الله پاکزاد، نامۀ فرهنگ، سال دوم ، ش 3، صص 91-93.
لوی¬استروس، کلود (1373) «بررسی ساختاری اسطوره»، ترجمة بهار مختاریان و فضل¬الله پاکزاد، ارغنون، ش 4، صص 135-160.
-------------- (1385) اسطوره و معنا، ترجمۀ شهرام خسروی، تهران، مرکز مارکوارت، ژوزف (1368) وهرود و ارنگ (جستارهایی در جغرافیای اساطیری و تاریخی ایران شرقی)، ترجمة داوود منشی¬زاده، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مجمل التواریخ و القصص (1318) تصحیح محمدتقی بهار، تهران، کلالۀ خاور.
مشتاق¬مهر، رحمان و سجاد آیدنلو (1386) «که آن اژدها زشت ¬پتیاره بود (ویژگی¬ها و اشارات مهم بن¬مایۀ اژدها و اژدهاکشی در سنت حماسی ایران)»، پژوهش¬های ادب عرفانی، ش 2، صص 143-168.
مینوی خرد (1364) ترجمة احمد تفضلی، تهران، توس.
ویدن¬گرن، گئو (1377) دین¬های ایران، ترجمۀ منوچهر فرهنگ، تهران، آگاهان ایده.
هفت¬لشکر (طومار جامع نقالان) (1377) تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Andrews, Tamra (2000) Dictionary of Nature Myth: Legends of the Earth, Sea and Sky. Oxford University.
Frawley, David (1993) Gods, Sages and Kings: Vedic secrets of Ancient Civilization. Motilal Banarsidass Publication.
The Hymns of Rigveda (1896) Translated by Ralph T. H. Griffith. 2nd edition. Kotagiri (Nilgiri).
Levi-Strauss, Claude (1963) “The Story of Asdiwal”. The Structural Anthropology. Vol. 2. Translated from the French by Claire Jacobson and Brooke Grundfest Schoepf. New York: Basic Books.