استعاره مفهومی «شادی» در غزلیات حافظ با رویکرد زبان‌شناسی شناختی
محورهای موضوعی : نقد و نظریه ادبی
ژولیا خانی خلیفه محله
1
,
زهره نورائی نیا
2
*
,
زهره سرمد
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: استعارة مفهومی, تحلیل شناختی, غزلیات حافظ و مفهوم شادی, معناشناسی شناختی. ,
چکیده مقاله :
زبان‌شناسی شناختی، نگرشی نوین و دریچه‌ای تازه در مسیر مطالعات بین‌رشته‌ای زبان‌شناسی و ادبیات است. یکی از نظریههای برجسته در این نگرش، نظریة استعاره مفهومی است که عهده‌دار انتقال پیام‌هاست و این ظرفیت را دارد که تجارب انتزاعی زبان را به مفاهیم محسوس و ملموس تبدیل کند. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی، در پی دستیابی به الگویی شناختی برای مفهوم‌سازی شادی در غزلیات حافظ است. در این باره، با بررسی استعاره‌های مفهومی و تحلیل‌های شناختی، سعی بر کشف و تبیین نحوۀ تجلی و بازنمایی مفهوم شادی در اشعار حافظ شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نظریههای نظام‌مند و کاربردی استعاره‌های مفهومی، با ارائة چارچوبی منسجم و علمی، امکان تحلیل و تبیین دقیق ابعاد پیچیده و ناملموس احساس شادی را در نگرش و جهان‌بینی حافظ فراهم می‌آورند. حافظ برای بیان ابعاد گوناگون شادی، از حوزه‌های تجربی و انتزاعی متعدد و متفاوتی بهره گرفته است. در پژوهش حاضر، وجوه گوناگون مفهوم شادی در انواعی از حوزه‌های هستیشناختی، جهت‌مندی و ساختاری و با تجارب حسی گوناگون و بار معنایی مثبت و منفی در جهت عینی‌سازی این مفهوم بررسی شده است. علاوه بر آن این مقوله در انواعی از حوزه‌های شناختی اشیا، جاندارمداری، طبیعت، مکان، خوراک نیز مفهوم‌سازی شده است. در حوزة جهت‌مندی، استعاره‌های مفهومی شادی در دو جهت بالا و پایین ترسیم شده و سرانجام در حوزة ساختاری، به تحلیل انطباق معنای کلی شادی در قلمروهای تجربی مرتبط با آن پرداخته شده است.
The Conceptual Metaphor of “Joy” in
Hafez’s Ghazals: A Cognitive Linguistics Approach
Julia Khani Khalifa Mahale*
Zohre Nouraeinia**
Zohreh Sarmad***
Cognitive linguistics is a modern perspective and a new gateway in the interdisciplinary studies of linguistics and literature. One of the prominent theories in this approach is the conceptual metaphor theory, which is responsible for conveying meaning and has the capacity to transform abstract linguistic experiences into tangible and perceptible concepts. The present study, adopting a descriptive–analytical approach, seeks to develop a cognitive model for the conceptualization of joy in Hafez’s ghazals. Through examining conceptual metaphors and cognitive analyses, this research aims to uncover and explain how the concept of joy is manifested and represented in Hafez’s poetry. The findings reveal that systematic and applicable theories of conceptual metaphor, by providing a coherent and scientific framework, make it possible to precisely analyze and interpret the complex and intangible dimensions of joy within Hafez’s worldview. To express various aspects of joy, Hafez draws upon diverse experiential and abstract domains.
In this study, different facets of joy are explored within ontological, orientational, and structural domains, with various sensory experiences and both positive and negative connotations employed to concretize the concept. Moreover, this concept is modeled within cognitive domains such as objects, animacy, nature, place, and food. In the orientational domain, conceptual metaphors of joy are depicted in two directions—upward and downward—while in the structural domain, the general meaning of joy is analyzed in correspondence with its related experiential domains.
Keywords: Conceptual metaphor, cognitive analysis, cognitive semantics, of Hafez's sonnets, joy.
Introduction
Emerging in the 1980s, cognitive linguistics focuses on the relationship between language and mental processes, highlighting the role of metaphor in conceptualizing abstract notions. In Lakoff and Johnson’s Conceptual Metaphor Theory, complex concepts are understood through concrete human experiences. In Hafez’s Ghazals, joy—an abstract emotion—is represented through experiential domains such as nature, movement, light, and space. Adopting a descriptive–analytical approach, this study examines metaphors of joy in Hafez’s Divan, elucidating the interconnection between language, thought, and culture in the poet’s worldview.
Problem Statement
Joy, as one of the prominent themes in Hafez’s poetry, is examined in this study through the lens of conceptual metaphors to reveal the linguistic and cognitive mechanisms of its representation. By analyzing selected verses, the study assesses the extent to which metaphor contributes to the concretization of this emotion. The data have been collected through library research and analyzed qualitatively using document analysis. The ultimate aim is to elucidate the relationship between the metaphorical domains of joy and Hafez’s worldview.
Significance and Necessity of the Study
This study is significant as it demonstrates how the poet’s lived physical and social experiences influence the formation of his cognitive system and underscores the necessity of employing modern approaches in the study of classical texts. Such perspectives enable the discovery of hidden layers within literary works.
Findings and Achievements
The findings indicate that conceptual metaphor provides an efficient
framework for a precise and systematic understanding of the subtle and intangible dimensions of joy in Hafez’s worldview. Beyond beautifying the text, metaphors serve as mechanisms for conceptualizing and processing abstract emotions, and their cognitive analysis paves the way for new and more accurate interpretations of the cognitive and linguistic systems of great poets.
Theoretical Framework
Conceptual (Cognitive) Metaphor
The theory of conceptual metaphor in cognitive linguistics regards metaphor as more than a linguistic device; it is a fundamental mental mechanism organizing experience and understanding the world. Abstract concepts are understood by relying on concrete, tangible experiences through “conceptual mapping” between a source domain (concrete) and a target domain (abstract).
Lakoff and Johnson identify three main types of conceptual metaphors:
- Ontological Metaphors:
These represent abstract concepts as entities, objects, or tangible spaces, and include:
- Substantial and Objectifying: Giving abstract concepts concreteness via embodiment and materialization.
- Container: Representing abstract ideas as “inside” and “outside” based on the container schema.
- Personification: Assigning human traits and motivations to non-human entities.
- Structural Metaphors:
Here, the structure of one conceptual domain is projected onto another, providing the framework to understand the target concept.
Orientational (Spatial) Metaphors:
Based on bodily and cultural experience, concepts are organized by spatial orientations such as up/down, in/out, near/far, reflecting human sensorimotor experience.
Main Discussion
Overall, the metaphors related to joy in Hafez’s Divan fully align with the mechanism of conceptual metaphor. In these metaphors, the source domain is more concrete and tangible than the target domain (joy) and easily transfers its characteristics to it. Therefore, Hafez uses elements of nature and the perceptible world—mainly accessible through visual, gustatory, and to some extent auditory senses—to describe joy. This enables the metaphors to represent the feeling of joy through concrete and comprehensible concepts for the audience.
Concept of Joy
Joy is a multifaceted and deeply rooted concept in ancient Iranian cultures, encompassing meanings such as delight, happiness, vitality, and festivity. This fundamental feeling plays a vital role in individual and social well-being and is linked in Iranian mythology to the creation of the world and humanity. In the Quran and mysticism, joy symbolizes divine mercy, love, and the highest spiritual degrees. In Hafez’s poetry, joy appears in various forms such as celebration, ecstasy, and delight, expressing profound human emotions and experiences closely connected to everyday life, religious beliefs, and emotional states.
Joy metaphors in Hafez’s Divan, based on the theory of conceptual metaphor, represent the abstract concept of joy through tangible elements of nature and various senses. Joy is explained through structural metaphors such as “joy as light,” “joy as union,” “joy as return to origin,” “joy as divine sorrow,” and “joy as justice,” each illuminating different aspects of this abstract feeling and its connection to Hafez’s mystical and ethical worldview. Beyond their literary beauty, these metaphors play a crucial role in conceptualizing joy and deepening its understanding in relation to human experience.
Hafez perceives joy as more than a simple emotion; it symbolizes freedom and liberation from worldly bonds, attainable through enduring hardship and suffering. Using vivid and concrete metaphors—such as human beings, buildings, gardens, time, and drink—he depicts the abstract concept of joy, making it accessible through visual, auditory, and gustatory senses. In Hafez’s poetry, joy combines light, divine power, and transcendence, metaphorically linked to “rising” and growth via directional schemas. This multidimensional view transforms joy into a profound, free, and meaningful experience that carries both beauty and inherent difficulty. Through his enigmatic language, Hafez presents joy as an invitation to unite with truth and detach from worldly attachments.
Statistical Report of Data
The findings indicate that among the structural metaphors of joy in Hafez's ghazals, "union with the beloved" has the highest frequency with 10 occurrences. It is followed by "divine sorrow" with 3 occurrences, and both "suffering" and "freedom" appear twice each. The metaphors with the lowest frequency are "justice" and "light", each with just 1 occurrence.
Regarding ontological metaphors, the domain of "place" has the highest frequency with 11 verses, followed by "plants" and "time," each with 8 occurrences. The domains of "objects" (5), "animacy" (2), and "food" (1) follow with decreasing frequency.
Directional metaphors, such as "Great Name" and "height of joy," predominantly have an upward orientation, symbolizing transcendence and tranquility.
Out of a total of 57 metaphorical instances of joy, 61.5% are ontological, 35% are structural, and 3.5% are directional metaphors.
Conclusion
The cognitive analysis of joy metaphors in Hafez’s ghazals reveals a strong alignment with the mechanisms of conceptual metaphor theory, conceptualizing joy through both concrete and abstract domains. In Hafez’s works, joy is presented as a positive emotional element, vividly and comprehensibly conveyed to the audience through tangible imagery and diverse ontological domains such as humans, places, plants, objects, and time.
The reciprocal interaction of joy with concepts like suffering, sorrow, union, justice, and freedom highlights the complex and multifaceted nature of this feeling. Directional metaphors are employed through upward concepts (e.g., divine power, heights of delight) and downward concepts (e.g., deception, darkness, evil) to reinforce Hafez’s ethical and humanistic messages.
Overall, the conceptualization of joy in Hafez’s ghazals integrates mental, ontological, and spatial domains, offering a profound, transcendent, and tangible portrayal of this emot.
References
Eysenck, Michael (1996) The Psychology of Happiness, translated by Firuzbakht and Beigi, Tehran, Badr.
Hafez, Shams al-Din Muhammad (1996) Divan, edited by Ghazvini and Ghani, supervised by Abdolkarim Jarbozdar, Tehran, Asatir.
Ghasemzadeh, Habibollah (1999) Metaphor and Cognition, Tehran: Farhangan.
Ghaeminia, Alireza (2021) Conceptual Metaphors and the Spaces of the Qur’an, Tehran: Institute for Culture and Islamic Thought.
Goharin, Seyed Sadegh (2001) Explanation of Sufi Terms, Tehran: Zavar.
Kovecses, Zoltan (2014) Where Do Metaphors Come From? Contextualization in Metaphor, Tehran: Agah.
Lakoff, George & Johnson, Mark (2018) Metaphors We Live By, translated by Jahanshah Mirzabeygi, Tehran, Agah.
Lakoff, G. & Johnson, M. (2003) Metaphors We Live By: Language, Thought and Culture. Chicago: University of Chicago Press.
* Ph.D Student, Department of Persian Language and Literature, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
julia.khani@iau.ac.ir
** Corresponding Author: Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
z.noorae@iau.ac.ir
*** Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
قرآن کریم.
آموزگار، ژاله (1389) تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت.
آیزنک، مایکل ( 1375) روان¬شناسی شادی، ترجمه فیروزبخت و بیگی، تهران، بدر.
انصاری، محمدبن¬عبدالله (1377) مجموعه رسائی فارسی، به کوشش محمد سروری ملائی، چاپ دوم، تهران، توس.
بهنام، مینا (138۹) «استعاره مفهومی نور در دیوان شمش»، نقد ادبی، سال چهارم، شمارة 10، صص ۹1-114.
بهمنش، ناهید و فروغ کاظمی (1402) تبیین استعاره‌های هستیشناختی و ساختاری مفهوم دنیا در اشعار سعدی و پروین، زبان پژوهی دانشگاه الزهرا(س)، سال پانزدهم، شمارة47، تابستان 1402، صص99-129.
بيدادیان، فهيمه (1395) بررسی استعاره‌هاي مفهومی و طرح‌واره‌هاي تصویري در صحيفه سجادیه، زبان و شناخت، سال اول، شماره 1، صص 31-62.
پورابراهیم، شیرین و فاطمه نعمتی (1393) «مکان‌شدگی مفهوم زمان در قرآن»، در: مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، صص 355-366.
پورنامداریان، تقی (1382) گمشدة لب دریا: تأمّلی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران، سخن.
تقی‌‌پور حاجبی، ساناز و کامران پاشایی فخری و پروانه عادل‌زاده (1400) استعاره مفهومی شادی در داستان‌های علی محمد افغانی و تطبیق آن در شادمانی نگارهای درباری مکتب تبریز، فصلنامة مطالعات هنر اسلامی، دوره 18، شماره 43، پاییز 1400، صص 74-93.
حافظ، شمس‌الدّین محمّد (1375) دیوان، قزوینی و غنی، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران، اساطیر.
حسینی، جعفر (1402) أسالیب البیان فی القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خصلتی، حمید و مهیار علوی مقدم و محمود فیروزی مقدم (1401) تحلیل استعارۀ مفهومی ساختاری «هستی» در غزل‌های بیدل‌دهلوی، متن پژوهی ادبی، دوره 26، شماره 92، تیر 1401، صص 253-283.
دشتی، علی (1381) نقشی از حافظ، تهران، امیرکبیر.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷) لغت‌نامه، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، جلد یازدهم، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.
رستگار فسایی، منصور (1381) فردوسی و هویت¬شناسی ایرانی، تهران، طرح نو.
رضایی، بهمن (1388) پایان‌نامه غم و شادی در دیوان حافظ، به راهنمایی نصرالله امامی، مشاوره مختار ابراهیمی، دانشگاه شهید چمران اهواز- دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
زرقانی و محمد جواد مهدوی و مریم آباد (1392) تحلیل‌شناختی استعاره‌های عشق در غزلیات سنائی، جستارهای ادبی، شماره183، زمستان 1392، صص1-30.
زرین‌کوب، عبدالحسین (13۷8) از کوچه رندان، چاپ دوم، تهران، سخن.
سجادی، سید جعفر (1375) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات فارسی، چاپ سوم، تهران، کتابخانه طهوری.
علی عباس‌علی‌زاده و حمیرا زمردی (1402) بررسی تطبیقی استعاره مفهومی هجو از نظر زبانی در اشعار خاقانی و متنبی، ادب فارسی، دوره 13، شماره 2- شماره پیاپی 32، اسفند 1402، صص25-45.
قاسم¬زاده، حبيب‌الله (1378) استعاره و شناخت، تهران، فرهنگان.
قائمینیا، علیرضا (1400) استعاره‌های مفهومی و فضاهای قرآن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
کووچش، زولتان (1393) استعاره‌ها از کجا می‌آیند؟ شناخت بافت در استعاره، چاپ دوم، تهران، آگاه.
گوهرین، سید صادق (1380) شرح اصطلاحات تصوف، تهران، زوار.
لیکاف، جورج و مارک جانسون (1397) استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم (به پیوست مقاله «نظریه معاصر استعاره »، ترجمه جهانشاه میرزا بیگی، تهران، آگاه.
مرتضوی نصیری، اکرم السادات (1390) پایان‌نامه بررسی مفهوم غم در غزلیات حافظ، به راهنمایی سیده مرتضی هاشمی، مشاوره حسین آقاحسینی، دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1366) مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ دهم، تهران، امیرکبیر.
مؤمن سبزواری، محمدباقر و محقق سبزواری (1381) كفايه الفقه: المشتهر بكفايه‌الاحكام، ایران، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي قم.
Lakoff, G. & Johnson, M. (2003) Metaphors We Live By: Language, Thought and Culture. Chicago: University of Chicago Press.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و هفتم، تابستان 1404: 81-49
تاريخ دريافت: 23/01/1403
تاريخ پذيرش: 19/01/1404
نوع مقاله: پژوهشی
استعاره مفهومی «شادی» در غزلیات حافظ
با رویکرد زبان‌شناسی شناختی
ژولیا خانی خلیفه محله1
زهره نورائی‌نیا2
زهره سرمد3
چکیده
واژه‌های کلیدی: استعارة مفهومی، تحلیل شناختی، غزلیات حافظ و مفهوم شادی، معناشناسی شناختی.
مقدمه
پیدایش زبان‌شناسی شناختی از نیمة دوم دهة ۱۹۸۰، افق‌های تازه‌ای را در مطالعات زبان‌شناختی گشود و زمینه‌ساز تحولات اساسی در حوزه‌هایی همچون ادبیات، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و سایر علوم شد. زبان‌شناسی شناختی به عنوان یکی از شاخه‌های نوین این علم، با رویکردی شناختی به بررسی زبان پرداخته و ارتباط تنگاتنگ آن را با فرآیندهای ذهنی مطالعه می‌کند. در این میان، استعاره یکی از مهم‌ترین ابزارهای گسترش زبان محسوب میشود و نقشی اساسی در فرآیند مفهوم‌سازی و درک مفاهیم انتزاعی ایفا می‌کند. از این‌رو «زيبايي استعاره در اين است كه در تصور مخاطب خود، عالمي مي‌آفريند كه داراي ابعاد وسيعي از شناخت و جوشش عاطفي است؛ عالمي كه بتواند شنونده را به دقايق ذهن نويسنده نزديك سازد. در حقيقت به واسطة خاصيت واژه‌هاست كه استعاره شكل‌گيري مي‌كند و در ذهنيت مخاطب «کدگذاری» میشود» (قاسم‌زاده، 1378: 26).
استعارة مفهومی که در نظریههای لیکاف و جانسون (1980) مطرح شد، بیان می‌کند که انسان، مفاهیم انتزاعی را از طریق تجارب ملموس خود درک می‌کند. به بیان دیگر، بسیاری از مفاهیم پیچیده و غیر ملموس در ذهن انسان از طریق ارتباط با حوزه‌های تجربی و فیزیکی درک و بازنمایی می‌شوند. در این میان، شادی نیز یکی از بنیادی‌ترین احساسات انسانی است که به دلیل ماهیت انتزاعی خود، در زبان از طریق استعاره‌های مفهومی بازنمایی میشود. شاعران به‌ویژه حافظ، با بهره‌گیری از این استعاره‌ها، شادی را در قالب حوزه‌هایی چون طبیعت، مکان، حرکت، نور، خوراک و دیگر تجربهای ملموس به تصویر کشیده‌اند. از این‌رو مطالعة استعاره‌های مفهومی شادی در دیوان حافظ، نهتنها به فهم بهتر نظام استعاری زبان او کمک می‌کند، بلکه می‌تواند روابط میان زبان، تفکر و فرهنگ را نیز روشن سازد.
پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی تلاش دارد تا استعاره‌های مفهومی شادی در غزلیات حافظ را بررسی کرده، نشان دهد که این استعاره‌ها چگونه به درک، پردازش و بازنمایی این احساس در ذهن و زبان شاعر کمک کرده‌اند. همچنین از طریق تحلیل حوزه‌های استعاری شادی، ارتباط میان این استعاره‌ها و نظام فکری و جهان‌بینی حافظ بررسی میشود. این پژوهش با تأکید بر رویکرد شناختی به استعاره‌ها، به دنبال آن است که نشان دهد چگونه شادی از طریق مفاهیم تجربی و ملموس در زبان حافظ بازنمایی شده و چگونه این بازنمایی، بیانگر نگرش او به جهان و زندگی است.
بیان مسئله
شادی به عنوان یکی از بنیادی‌ترین احساسات انسانی، مفهومی پیچیده و انتزاعی است که در زبان و ادبیات به شیوه‌های مختلف بازنمایی میشود. از آنجا که مفاهیم انتزاعی مستقیماً قابل تجربة حسی نیستند، انسان برای درک و بیان آنها از استعاره‌های مفهومی بهره می‌گیرد. استعارة مفهومی، یکی از سازوکارهای شناختی مهم است که با نگاشت ویژگی‌های محسوس از یک حوزة مبدأ به یک حوزة مقصد، مفاهیم انتزاعی را در قالب تجربههای ملموس سازماندهی کرده، آنها را برای ذهن انسان قابل درک میسازد.
در این پژوهش تلاش شده است با تحلیل و بررسی نمونه‌هایی از استعاره‌های مفهومی شادی، مشخص شود که این روش تا چه میزان قادر به محسوس‌سازی و ملموس کردن مفهوم انتزاعی «شادی» است. همچنین با توصیف حوزه‌های استعاری شادی، به دنبال درک، تبیین و تحلیل اندیشه‌ها و افکار حافظ در پیوند با این مفهوم هستیم.
گردآوری داده‌ها در این جستار در چارچوب استعارة شناختی و به شیوة کتابخانه‌ای انجام گرفته و تحلیل داده‌ها با روش کیفی و سندکاوی صورت پذیرفته است. داده‌های استعاری این پژوهش شامل ابیاتی از غزلیات حافظ است که سازوکار شناختی و ساختاری شادی را نشان می‌دهد و سپس بر اساس نظریة استعارة مفهومی مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته‌اند. ضرورت این پژوهش از آن جهت است که نشان می‌دهد تجربههای زیستی، فیزیکی و اجتماعی چگونه در شکل‌گیری نظام ذهنی شاعر نقش دارند. همچنین این پژوهش بر اهمیت اتخاذ رویکردهای نوین و بینش‌های تازه در مطالعة متون کهن ادبی تأکید دارد و نشان می‌دهد که با چنین رویکردهایی می‌توان به کشف لایه‌های پنهان در آثار ادبی پرداخت.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که استعارة مفهومی می‌تواند الگویی کارآمد برای درک نظام‌مند و دقیق جنبه‌های ظریف و ناملموس احساس شادی در نگرش و جهان‌بینی حافظ باشد. این پژوهش بر این نکته تأکید دارد که استعاره‌ها نهتنها ابزاری برای زیباسازی متن، بلکه راهی برای مفهوم‌سازی و پردازش احساسات انتزاعی در ذهن و زبان شاعر هستند. افزون بر این، تحلیل استعاری و شناختی متون کهن، نهتنها زوایای پنهان آنها را آشکار میسازد، بلکه امکان ارائة تفاسیر جدید و دقیق‌تری از نظام فکری و زبانی شاعران بزرگی همچون حافظ را فراهم می‌آورد.
پیشینه پژوهش
درباره موضوع این پژوهش، تحقیقات متعدد و مشابهی دربارة شاعران دیگر صورت گرفته که از جمله می‌توان به این مصادیق اشاره كرد:
بهنام (1389) در مقالة «استعارة مفهومی نور در دیوان شمس» با استفاده از نظریة شناختی استعارة معاصر، به کارکردهای استعارة نور و خوشه‌های تصویری مرتبط بدان یعنی خورشید، آفتاب، شمع و چراغ در غزل‌های مولوی پرداخته است.
زرقانی و همکاران (1392) در پژوهش خود با عنوان «تحلیل استعاره‌های شناختی عشق در غزلیات سنائی»، ابتدا گزارش دقیقی از استعاره‌های عشق در غزلیات سنائی ارائه داده‌اند. آنگاه استعاره‌ها را بر اساس نوع مضمون به سه گروه تقسیم کردند: استعاره‌هایی که تصویر روشنی از عشق ارائه میدهند؛ آنها که صفات و ویژگی‌های منفی برای عشق اعتبار کرده‌اند و استعاره‌های دوپهلو. سپس به تحلیل شناختی هر گروه پرداختهاند.
خصلتی و همکاران (1401) در مقاله خود با عنوان «تحلیل استعاره مفهومی ساختاری «هستی» در غزل‌های بیدل دهلوی» برای رسیدن به لایه‌های عمیق غزلیات بیدل به تحلیل مفهوم هستی از دو شکل استعاره‌سازی بر مبنای تجسمانگاری و تجریدانگاری بهره برده‌اند.
علیزاده و زمردی (1402) در مقالة «بررسی تطبیقی استعاره مفهومی هجو از نظر زبانی در اشعار خاقانی و متنبی»، پس از تعریف نظریة استعاره مفهومی و ارتباط مفهوم هجو با آن، به بررسی حوزه‌های مبدأ در نگاشتهای استعاری هر دو شاعر پرداختند، سپس با بررسی تطبیقی جلوههای استعاری، تفاوتها و تشابهات آنان را با یکدیگر مقایسه کرده‌اند.
بهمنش و کاظمی (1402) در مقالۀ «تبیین استعاره‌های هستیشناختی و ساختاری
مفهوم دنیا در اشعار سعدی و پروین» کوشیده‌اند تا نشان دهند دو شاعر با بهره‌گیری از استعاره‌های هستیشناختی «دنیا»، مخاطب را در درک موقعیتی که در دنیا دارد، راهنمایی کنند و با تکیه بر استعاره‌های ساختاری «دنیا»، او را وادار به پذیرش دیدگاهی خاص نسبت به مفهوم دنیا و رفتار کردن بر اساس آن دیدگاه کنند.
«استعاره مفهوم شادی در داستان‌های علی‌محمد افغانی» نوشتۀ پورحاجبی و همکاران (1400)، مقالة دیگری است که در آن با پژوهش در دو اثر افغانی، مجموعه 47 مورد استعاره مفهومی مربوط به شادی یافت شده که اغلب با استعاره‌های جهانی شادی که کووچش ارائه کرده، مطابقت دارد و بر اساس حوزة مبدأ 16 اسمنگاشت با فرآیندهای جانورانگاری، طبیعت‌انگاری، سیال‌انگاری، جسم‌انگاری و جهتی در استعاره‌سازی دو داستان آمده است
همچنین می‌توان به دو پایان‌نامه در این‌باره اشاره کرد: نخست «بررسی مفهوم غم و شادی در غزلیات حافظ» نوشته اکرم‌السادات مرتضوی نصیری (1390) که با رویکردی عرفانی به سراغ موضوع رفته و دیگری با عنوان «غم و شادی در دیوان حافظ» نوشته بهمن رضایی (1388) که با رویکردی اجتماعی- فرهنگی به تقابل غم و شادی پرداخته است. بررسی دقیق هر دو پایان‌نامه معلوم می‌دارد که هیچ‌کدام نهتنها با رویکرد بین‌رشته‌ای و از منظر زبان‌شناسی شناختی به موضوع شادی نپرداخته‌اند، بلکه با رویکرد ادبی و بلاغی نیز به سراغ این مفهوم نرفته‌اند. در مجموع بررسی‌ها بیانگر آن است که پژوهش حاضر، نخستین تحقیقی است که در حوزة بین‌رشته‌ای و با رویکرد زبان‌شناسی شناختی به سراغ مفهوم شادی در اشعار حافظ رفته است.
مبانی نظری
استعاره مفهومی (ادراکی)
نظریة استعارة مفهومی، یکی از رویکردهای نوین در زبان‌شناسی شناختی است که در حوزة معناشناسی شناختی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در این نظریة، استعاره نهتنها به زبان محدود نمی‌شود، بلکه به یک اصل بنیادی در نحوۀ درک و شکل‌دهی به دنیای اطراف انسان‌ها تبدیل میشود. در این چارچوب، استعاره‌ها، از طریق برقراری ارتباط میان مفاهیم انتزاعی و تجربههای ملموس، به درک عمیق‌تری از زبان و تفکر بشری می‌انجامند. در حقیقت استعاره، پلی است میان احساسات و گسترة زبان، معبری که اندیشه‌های انتزاعی را به ساحت‌های ملموس پیوند می‌دهد.
در پرتو زبان‌شناسی شناختی، استعاره فراتر از یک هنر صرفاً ادبی به شمار می‌آید و به عنوان عاملی اساسی برای پردازش و درک عواطف، ایفای عمل می‌کند. این سازوکار ذهنی، تجربههای درونی را در قالب مفاهیم عینی سازماندهی نموده، از طریق تصویرسازی شناختی، احساسات را به زبانی ملموس و قابل درک ترجمه می‌کند. «بر اساس دیدگاه شناختی، استعاره در زندگی روزمره و نهتنها در زبان که در اندیشه و عمل ما جاری و ساری است» (لیکاف و جانسون، 1397: 13). لیکاف و جانسون (1980)، استعاره‌های مفهومی را با توجه به ویژگی‌های حوزة مبدأ در سه بخش تقسیم کردند که عبارتند از: استعاره‌های ساختاری، استعاره‌های جهتی و استعاره‌های هستیشناختی.
استعاره‌های هستیشناختی
استعاره‌های هستیشناختی، این امکان را برای ما فراهم می‌سازند که ساختارهای مبهم را دقیق‌تر درک کنیم و تصویر روشنی از آنها در ذهنمان ثبت شود. «این دسته از استعاره‌ها به گوینده کمک می‌کند تا تجربههای خود را برحسب اجسام، مواد و ظروف به طور عام تصور کنند، بدون اینکه نوع جسم، ماده یا ظرف را توضیح دهند» (کووچش، 1393: 594). لیکاف و جانسون، فصلی از کتاب خود را به این نوع استعاره اختصاص داده‌اند و ذیل این مبحث از سه نوع استعارۀ «هستومند»، «ظرف» و «شخصیت‌بخشی» یاد می‌کنند (لیکاف و جانسون، 1397: 49-63).
استعارۀ هستومندانگارانه و شیءانگارانه
این دسته از استعاره‌ها به ماده‌انگاری، جسم‌انگاری و شیءانگاری می‌پردازد و مفاهیمی که بیشتر آنها انتزاعی هستند با استفاده از مفاهیم محسوس مجسم شده، در دسترس حواس قرار می‌گیرد (قائمینیا، 1400: 17). در این نوع استعاره، مفاهیم انتزاعی با کمک تجربه‌ها، صورت عینی و ملموس به خود می‌گیرد و هستومند میشود. «درک تجربه‌ها به واسطۀ اجسام و مواد به ما اجازه می‌دهد که بخش‌هایی از تجربههای خود را برمی‌گزینیم و آنها را وجودها یا مواد مجزا و مستقل از یک کل واحد به شمار می‌آوریم. استعاره‌هایی که پنجره‌هایی هستند برای نگریستن به رویدادها، فعالیت‌ها، احساسات، ایده‌ها و... به‌مثابة هستی و مواد» (قائمینیا، 1400: 45-50).
استعاره‌های ظرفی
در این نوع استعاره، مفاهیم انتزاعی با کمک تجربه در قالب طرح‌واره‌های ظرفی نمایانده میشود. «ما انسان‌ها برخوردار از جسم هستیم که پوستمان مرز ما را مشخص میسازد و ما سایر قسمت‌های جهان را خارج از وجود خودمان تجربه می‌کنیم. هر یک از ما، ظرفی با یک سطح مرزی و یک جهت درون و بیرون هستیم و این ویژگی خود را به دیگر اشیای فیزیکی که به‌واسطة سطوح خود مقید می‌شوند، نسبت می‌دهیم. بنابراین آن اشیا را نیز ظروفی برخوردار از درون و بیرون به شمار می‌آوریم» (لیکاف و جانسون، 1397: ۵۵-56).
استعاره‌های شخصیت‌بخشی (انسان‌پنداری)
سومین گونه از استعاره‌های هستی‌شناسی، جان‌بخشی و انسان‌انگاری امور انتزاعی است. «شاید بدیهی‌ترین استعاره‌های هستیشناختی، استعاره‌هایی باشند که در آنها نقش فیزیکی، شخصی پنداشته شده است و این شخص‌انگاری به ما اجازه می‌دهد که گسترة وسیعی از تجربههای مربوط به پدیده‌های غیر انسانی را در چهارچوب انگیزه‌ها، مشخصه‌ها و فعالیت‌های انسانی درک کنیم» (همان: ۶۱). این نوع استعاره‌هایی که «در آنها شیء مادی به‌مثابه یک شخص در نظر گرفته میشود، چنین شرایطی این امکان را برایمان فراهم می‌کند تا تجربههای متعدد با چیزهای غیر انسانی را در ارتباط با انگیزه‌ها، خصوصیات و فعالیت‌های انسانی دریابیم» (همان: 69).
ساختاری
منظور از استعاره‌های ساختاری، «ساختارهای اولیه و مشترک تفکری است که در گونه‌های ظاهراً متفاوت کاربردهای زبانی، ثابت باقی می‌ماند. مثلاً در مبارزه میان دو حیوان بر سر جفت‌گیری، به دست آوردن غذا یا حفظ قلمرو، همان ساختارهایی جریان دارد که در یک گفت‌وگوی بسیار حرفه‌ای دیپلماتیک یا در مکالمه‌ای بسیار علمی» (Lakoff & Johnson, 2003: 62-69). در این نوع استعاره، عناصر قلمروی مبدأ، سازوکار و چارچوب‌هایی به عناصر قلمروی مقصد نسبت می‌دهد که از این طریق، توانایی فهم بهتر
عناصر حوزۀ مقصد و اندیشیدن دربارۀ آن را پیدا می‌کنیم.
جهتی (فضایی)
استعارهای جهت‌مند (جهتی) یا فضایی، «نظام کاملی از مفاهیم را با توجه به یک نظام کامل دیگر سازماندهی می‌نماید. این استعاره‌ها را استعاره‌های جهت‌مند می‌نامیم، زیرا بسیاری از آنها با جهت‌های مکانی پیوند دارند: بالا- پایین، درون- بیرون، جلو- عقب، دور- نزدیک، عمیق- کم‌عمق، مرکز- حاشیه. این جهت‌های مکانی، نتیجة ویژگی‌های جسمانی و نوع عملکرد کالبد و جسم ما در محیط فیزیکی هستند» (لیکاف و جانسون، 1397: 29). جهت‌های فوق، دلبخواهی نیستند و بر اساس تجربه جسمانی و فرهنگی ما شکل می‌گیرند.
بحث اصلی
به طور کلی استعاره‌های مربوط به شادی در دیوان حافظ با سازوکار استعارة مفهومی همخوانی دارند. در این نوع استعاره‌ها، حوزة مبدأ نسبت به حوزة مقصد، ملموس‌تر و عینی‌تر است و می‌تواند ویژگی‌های خود را به‌راحتی به حوزة مقصد (شادی) انتقال دهد. از این‌رو حافظ برای توصیف شادی از عناصر طبیعت و جهان محسوس بهره گرفته است؛ عناصری که عمدتاً از طریق حواس بینایی، چشایی و تاحدودی شنوایی قابل شناخت و ادراک هستند. این امر باعث شده که استعاره‌های موجود، احساس شادی را از طریق مفاهیمی محسوس و درک‌پذیر برای مخاطب بازنمایی کنند.
مفهوم شادی
در فرهنگ دهخدا ذیلِ واژه «شادی»، معانی متعددی از جمله: ابتهاج، خرمی، خوشحالی، سرور، شادمانی، فرح، مسرت، نشاط، جشن، طرب، عشرت و عیش آمده است (دهخدا). در زبان پهلوی، «شاد» و در اوستا «شات» بوده است و در سانسکریت «شات» به‌معنی خوشحال شدن است. شادی «از مجموع لذت‌های بدون درد، آرامش خاطر و رضایت باطن است» (آیزنک، 1375: 17).
شادمانی از هیجانات بنیادی انسان است که نقش تعیین‌کننده‌ای در تأمین سلامت فرد و جامعه دارد. از منظر اسطوره‌شناسی شادی در میراث ایرانیان پدیدهای کهن محسوب میشود. «اورمزد در شش مرحله آفرینش را به وجود آورد. نخستین آفریده مادی آسمان است که اورمزد به یاری او شادی را آفرید و پس از آن زمین، آب، گیاه، حیوان و انسان را آفرید» (آموزگار، 1389: 3). ایرانیان بر اهمیت شادی در زندگی واقف بوده‌اند، چنان‌که در بند اوّل کتیبه‌ای از داریوش در شوش چنین آمده: «اهورا‌مزدا، که این جهان را آفرید که آن جهان را آفرید که مردم را آفرید و شادی را برای مردم آفرید» (رستگار فسایی، 1381: 56).
در عرفان نیز «والاترین مرتبه، شادی محبّی که به دوستی خداوند شادمان است» (انصاری، 1377، ج 1: 329) آمده است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ و َبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ» (آیة 58/ یونس). [خداوند شادی حاصل از رحمت خویش را بزرگترین ثروت برای بنده‌اش میداند].
غزل، قالب شعر غنایی و ظرف عواطف و اندیشه‌های شاعر است. در غزلیات حافظ، مفهوم شادی در جامه‌های گوناگون و رنگارنگی پدیدار شده است. در زبان حافظ، لفظ شادی گاه در معادل‌هایی چون ابتهاج، خرمی، خوشحالی، سرور، شادمانی، فرح، مسرت، نشاط، جشن، طرب، عشرت و عیش آمده است.
استعاره‌های ساختاری
استعاره‌های ساختاری، نوعی از استعاره‌های مفهومی هستند که در آن یک حوزة معنایی به طور کامل بر اساس ساختار حوزة دیگری سازماندهی میشود. در این نوع استعاره، نهتنها واژگان، بلکه شیوة اندیشیدن ما دربارة یک مفهوم نیز تحت تأثیر حوزة مبدأ قرار می‌گیرد. استعاره‌های ساختاری به ما کمک می‌کنند تا مفاهیم انتزاعی را در قالب مفاهیم آشناتر بفهمیم و روابط جدیدی میان ایده‌ها ایجاد کنیم. این استعاره‌ها نهتنها در زبان، بلکه در شناخت و تعامل ما با جهان نیز تأثیرگذارند.
شادی، نور است
یاد باد آنکه رخت شمع طرب می‌افروخت |
| وین دل سوخته پروانۀ ناپروا بود |
|
| (حافظ، 1375: 204) |
در این گزاره، حوزة مبدأ «نور» برای حوزة مقصد «شادی» از مقولة تشبیه «معقول بر پایة محسوس» و یکی از سازوکارهای شناختی به شمار می‌آید؛ زیرا همان‌گونه که نور امکان شناخت و دیدن اشیای پیرامون را برای انسان فراهم می‌کند، شادی نیز تاریکی وجود آدمی را با روشنایی و امید از میان برداشته، او را به معرفت درونی رهنمون میسازد. از این منظر، حافظ با نگاهی نو، شادی را نهتنها همچون نور، بلکه به عنوان منبع اصلی روشنایی در نظر می‌گیرد، به گونه‌ای که خورشید و آتش نیز وام‌دار نور آن هستند. در این استعاره، کارکرد حس بینایی در ملموس ساختن فرایند استعاری با بار معنایی مثبت، جلوة بارزی دارد.
| ||
|
| (حافظ، 1375: 203) |
یکی از استعاره‌های کانونی غزلیات حافظ، این گزاره است «شادی، وصال است». در این بیت، محور همنشینی و رابطه معنایی واژگان بهار، گل و جوی، سبب روشن شدن مفهوم طرب میشود. طرب در اصطلاح «عبارت است از سبکی و نشاطی که بر اثر شدت اندوه یا خوشحالی بر انسان عارض میشود» (مؤمن سبزوارى و محقق، 1381: ۷۵۰). در شعر حافظ، شادی جایگاهی اصیل و ارزشی والا دارد، به گونه‌ای که دستیابی به آن مستلزم شایستگی است و هر کس توان رسیدن به مقام شادی را ندارد. طرب و نشاط، تأثیری عمیق بر رفتار انسان می‌گذارد و در پرتو آنها، فعالیت‌ها و بهره‌وری فرد افزایش می‌یابد. در این راستا در مصراع اول، ویژگی‌ها و مفاهیم مربوط به «باغ» و «بهار» که در حوزة مبدأ قرار دارند، به «طرب» و «شادی» که حوزة مقصد هستند، منتقل شده‌اند. این استعاره با بهره‌گیری از بار معنایی مثبت، شادی را به امری ملموس و قابل درک تبدیل می‌کند.
از سوی دیگر در مصراع دوم، طرب و شادی در پیوند با همراهی و وصال معشوق معنا یافته‌اند. «وصل یعنی پیوند با محبوب. وصل وحدت حقیقت است و چون سر به حق متصل گشت، جز حق نبیند» (سجادی، 1375: 786). دستیابی به این مرتبة والا، شادی حقیقی را برای سالک واصل به ارمغان می‌آورد که از دیدگاه حافظ، موهبتی الهی محسوب میشود. به باور او، عنایت معشوق، وجود عاشق را از شادی سرشار کرده، رنجِ رسیدن به نهایت وصال را به تجربهای خوشایند و شادیبخش تبدیل می‌کند. بر این اساس در استعارة «شادی، وصال یار است»، حوزة مبدأ (وصال یار) با بار معنایی مثبت به حوزة مقصد (شادی) که مفهومی انتزاعی است، نگاشت شده است.
مایة خوشدلی آنجاست که دلدار آنجاست |
| می‌کنم جهد که خود را مگر آنجا فکنم |
|
| (حافظ، 1375: 348) |
در این نمونه حافظ، عالم را همه، نقش خيال يار می‌بیند و معيت با حضرت حق؛ كه فرمود: «و هُوَ مَعَكُمْ أَیْنَ مَا كُنتُمْ» (حدید/4) [هركجا هستيد، او با شماست]. بدین‌معنا که سرچشمة شادی و دلخوشی، همان جایی است که محبوب و معشوق ازلی حضور دارد. از این‌رو شاعر با تمام وجود تلاش می‌کند خود را به آنجا برساند. در این استعاره، حوزة مبدأ (همجواری با یار) به حوزة مقصد (شادی) نگاشت شده است که با بار معنایی مثبت، به شکلی ملموس و قابل درک جلوه می‌کند.
وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم |
| که در طریقت ما کافریست رنجیدن |
|
| (همان: 393) |
در این استعاره، ترتیب واژگان «وفا»، «طریقت» و «کافری در معنای پوشاندن»، اهمیت ویژه‌ای دارد. این واژه‌ها در حوزة مبدأ قرار دارند و با بار معنایی مثبت، به طور غیر مستقیم به شادی و سرخوشی در حوزة مقصد اشاره می‌کنند. عینیّت این استعاره از طریق حس بینایی و تأثیرات حسی ملموس میشود، به طوری که این همنشینی واژگان، تصویری مثبت و روشن از مسیر وفاداری و عشق به معشوق را در ذهن خواننده شکل می‌دهد.
حافظ در ابیات ذیل با بهره‌گیری از استعارهای هنرمندانه، شادی را به‌مثابة وصال یار ترسیم می‌کند. این پیوند معنایی، با بار خوشایند خود، حس شادی و وصل را به‌زیبایی در دل مخاطب می‌نشاند.
خوش است خلوت اگر یار، یارِ من باشد |
| نه من بسوزم و او شمع انجمن باشد |
|
| (همان: 160) |
ز خط یار بیاموز مهر با رخ خوب |
| که گرد عارض خوبان خوش است گردیدن |
|
| (همان: 393) |
هم گلستان خیالم ز تو پر نقش و نگار |
| هم مشام دلم از زلف سمن‌سای تو خوش |
|
| (همان: 287) |
به خاکِ حافظ اگر یار بگذرد چون باد |
| ز شوق در دل آن تنگنا کفن بدرم |
|
| (همان: 330) |
حاجت مطرب و می نیست تو برقع بگشا |
| که به رقص آوردم آتش رویت چو سپند |
|
| (همان: 181) |
عشوه‌ای از لب شیرین تو دل خواست به جان |
| به شکرخنده لبت گفت مرادی طلبیم |
|
| (حافظ، 1375: 368) |
جامی بده که باز به شادی روی شاه |
| پیرانه سر، هوای جوانیست در سرم |
|
| (همان: 329) |
شادی، بازگشت به مبدأ است
خرم آن روز کز این منزل ویران بروم |
| راحت جان طلبم و از پِی جانان بروم |
|
| (همان: 359) |
حافظ به ندایی که هر لحظه جان‌ها را به سوی خانه اصلی «ارجعی» فرامی‌خواند، ایمان دارد و در ابیات بسیاری، عمیق‌ترین دلتنگی روح جدا شده از اصل را به نمایش می‌گذارد. از دیدگاه حافظ، بازگشت به مبدأ اصلی، معادل «شادی» است، زیرا انسان را به یاد وطن اصلی و عالم معنا می‌اندازد. در ادب فارسی، شاعران عارف بسیاری همچون مولانا به مسئله بازگشت به مبدأ اشاره کرده‌اند. مولانا در نی‌نامه، زیبایی این مفهوم را چنین بیان می‌کند: «هرکسی کاو دور ماند از اصل خویش/ باز جوید روزگار وصل خویش» (مولوی، 1366، ج1: 8). در این گزاره، شادی به عنوان حوزة مقصد، بازگشت به یار را در حوزة مبدأ تصویر می‌کند. این پیوند معنایی با بار خوشایند خود، مفهوم شادی را برای مخاطب قابل درک میسازد.
شادی، غم الهی است
چون غمت را نتوان یافت مگر در دلِ شاد |
| ما به امید غمت، خاطر شادی طلبیم |
|
| (حافظ، 1375: 368) |
در این بیت، مفهومی پارادوکسی از غم و شادی به تصویر کشیده شده است، با این تعبیر که «غم الهی به‌مثابة شادی» و مایه اصلی آن است. در شعر حافظ همواره تأکید بر ضرورت اصل تضاد قابل توجه است. او غم و شادی را دو روی زندگی میداند و تأثیر شگرف آنها را در زندگی تأکید می‌کند. «غم از لوازم سلوک است و سالک نمی‌تواند بی‌درد و اندوه باشد» (گوهرین، 1380: 208). در استعارة «شادی به‌مثابة غم الهی»، حوزة مبدأ، غم یار است که زاییدۀ عشقی الهی است. چنین غمی، ملال‌انگیز و بی‌ارزش نیست، بلکه شادی را در درون خود به همراه دارد. در این گزاره، ویژگی‌های حوزة مبدأ با معنای مثبت و صفات برجسته غمِ یار، مفهوم والایی از شادی را قابل درک ساخته است. این تعبیر در موارد دیگری از ابیات حافظ نمود یافته است.
گر دیگران به عیش و طرب خرمند و شاد |
| ما را غم نگار بود مایة سرور |
|
| (حافظ، 1375: 254) |
از منظر حافظ، برخی غم‌ها نهتنها پذیرفتنی، بلکه ذاتاً شادی‌آفرین‌اند. او بر این باور است که غم معشوق، مقدمة وصال است و از این‌رو چنین غمی برای او خوشایند و مثبت تلقی میشود. استعارة «شادی، غم یار است» در واقع شاعر غمِ وصال را سرچشمة شادی میداند، به گونه‌ای که این عیش و شور، سراسر وجود او را در برمی‌گیرد. در گزارة «شادی، غم یار است»، حوزة مقصد (شادی)، یادمانی از معشوق بوده، حوزة مبدأ (غم)، نقشی اساسی در شکل‌گیری این احساس دارد؛ امری که سبب میشود عاشق، غم را به عنوان عاملی برای شادی تجربه کند.
خوش برآ با غصه، ای دل کاهل راز |
| عیش خوش در بوتة هجران کنند |
|
| (همان: 197) |
در این نمونه نیز تصویری پارادوکسی از هم‌آیی شادی و هجران ترسیم شده است. شاعر با بهره‌گیری از تشبیه، هجران را به بوته‌ای تشبیه می‌کند که ظرفی ویژه برای ذوب طلا و فلزات است. در این تصویر، دل انسان در دوران هجران، همچون فلزی در بوتة گداخته، از سوز و گداز عشق ذوب شده و به همان نسبت، خالص‌تر و ناب‌تر می‌گردد. بر این اساس حوزة مبدأ «هجران» در ارتباط با مفهوم انتزاعی «شادی»، با ویژگی‌هایی چون تحمل رنج و پالایش روح، معنای مثبتی را برای مخاطب تجسم می‌بخشد.
شادی، دادگری است
دورِ فلکی یکسَره بر منهج عدل است |
| خوش باش که ظالم نبرد راه به منزل |
|
| (همان: 304) |
شادی و عدالت، مفهومی دوسویه و درهم تنیده دارد. عدالت موجب شادی است و شادی نتیجه عدالت. حافظ با استفاده از آرایة اسلوب معادله، آرامش در جامعه را با «عدالت» توصیف می‌کند و اینکه ذات و طبیعت مردم جهان در صورتی شاد است که عدالت باشد. عدل در لغت، مقابل ظلم قرار دارد و به معانی قسط، انصاف، مساوات در مکافات و امری بین افراط و تفریط (ر.ک: دهخدا، 1377: ذیل واژه). انسانی که در شعر حافظ زندگی می‌کند، حقیقی‌ترین نمودگار و واقعی‌ترین تصویر انسان است. او هم فرشته است و هم حیوان؛ هم نور است و هم ظلمت؛ هم جسم است هم جان؛ هم آسمانی است و هم زمینی (پورنامداریان، 1382: 42). حافظ با تحذیر انسان از بی‌عدالتی، بر نافرجامی آن تأکید دارد. او بی‌عدالتی را زمینه‌ساز ظلم و ستم، که مخل شادی و امنیت افراد است، میداند. از این‌رو تصویر عدالت را که بار معنایی مثبتی دارد، در مفهوم‌سازی از شادی برجسته میسازد.
شادی، آزادی است
زیر بارند درختان که تعلق دارند |
| ای خوشا سرو که از بارِ غم آزاد آمد |
|
| (حافظ، 1375: 173) |
آزادي، شاخص‌ترین عاملی است که صلح و امنیت جامعة بشري در سایة آن تحقق می‌یابد. آزادي یعنی رهایی از قیود و موانعی که جلوی رشد و بروز استعدادها و تجلیات را می‌گیرد. از نگاه حافظ «رنجی که درمان‌پذیر نیست و تا اعماق روح آزادگان را می‌گذارد، پایمال شدن آزادگی است» (دشتی، 1381: 181). دلالت معنایی این گزاره در بافت معنایی مبتنی بر الگوهایی از علم بیان نهفته است. در اینجا شاعر با کاربست نمادین سرو، که نماد راستقامتی و آزادگی است، مفهوم انتزاعی شادی را برجسته ساخته است. از منظر حافظ کسانی که آزاد از غم و فارغ از حسرت تعلقات دنیایی هستند و به زیستنی آزادوار دست یافته‌اند، به درک حقیقت شادی نائل می‌شوند. موضوعی که تبیین آن در گزاره «شادی، آزادی/ عدم دلبستگی به تعلقات دنیایی است» آشکار میشود.
از زبان سوسن آزاده‌ام آمد به گوش |
| کاندر این دِیرِ کهن، کارِ سبکباران خوش است |
|
| (حافظ، 1375: 43) |
در این نمونه نیز الگوی استعاری شادی به‌مثابة آزادی/ ترک تعلقات دنیایی برجستگی یافته است. حافظ با الهام از تصاویر عینی طبیعت و با استفاده از عنصر تخیلی تشخیص برای «گل سوسن»، در تصویرسازی از مفهوم شادی بهره می‌برد. او برای شادی که در قلمرو انتزاعی مقصد جای دارد، ویژگی آزادی از هرگونه تعلّقات و تعیّنات دنیایی را به مدد تصویری نمادین در حوزة مبدأ و با بار معنایی مثبتی برجسته کرده، دریافت آن را با حس شنوایی و بینایی، امکان‌پذیر ساخته است.
شادی، رنج است
مقام عیش میسر نمی‌شود بی‌رنج |
| بلی به حکم بلا بسته‌اند عهد الست |
|
| (حافظ، 1375: 25) |
این گزاره بیانگر تصویر دوسویه و در عین حال پارادوکسیکالی از شادی است که در مجاورت رنج، مفهوم عمیق‌تری می‌یابد. از آنجا که رنج، مقدمه شادی است، در این استعارة، شادی و عیش، با سختی و رنج همراه است و آنچه عارف را به شادی حقیقی می‌رساند، رنج و درد است. «عیش» در فرهنگ دهخدا در معنای حیات حیوانی، زیست، زندگی و در فرهنگ اصطلاحات عرفانی به معنای «لذت انس با حضرت حق که همراه با شعور و آگاهي در آن لذّت است» (سجادی، 1375: 603) آمده است. به باور شاعر، درد قرین آدمی است. این درد «درمان است. درمان نقص، درمان دورافتادگی از کمال» (زرین‌کوب، ۱۳۷۸: ۱۶۷).
بیت فوق اشاره‌ای نیز دارد به آیة 6 سوره انشراح: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا» [و با هر سختی البته آسانی هست]. انگاشت «شادی، رنج است»، گزاره‌ای است که حافظ برای درک مفهوم انتزاعی «رنج‌آمیز بودن شادی» و ازلی بودن این مفهوم با کاربست واژگان قرآنی «بلا» و «عهد الست» آن را تبیین نموده و در عین حال توصیف مثبتی از آن را عرضه کرده است. در جای دیگری می‌گوید:
حافظ آن روز طربنامة عشق تو نوشت |
| که قلم بر سرِ اسباب دل خرم زد |
|
| (حافظ، 1375: 152) |
در نگاه حافظ، دستیابی به شادی، توأم با رنج و درد است. از این‌رو رسیدن به هدف متعالی ایجاب می‌کند تا بعضی از منافع زودگذر و شادی‌های فریبنده را رها کنیم. «بزرگترین تعهد انسانی حافظ، همین تحمل ایستادگی در این مرکز محنت و بی‌قراری است» (پورنامداریان، 1382: 42). در این گزاره، شاعر با کمک آرایة بیان (کنایه) که قلم بر سر پاره‌ای از اسباب دل خرم می‌زند، مفهوم انتزاعی شادی را پررنگ کرده است. از این‌رو درد و رنج در جایگاه حوزة مبدأ، خصوصیات خوشایندی نظیر وصال و احساس امنیت را برای شناخت شادی، در حوزة هدف با بار معنایی مثبت، قابل درک کرده است.
استعاره‌های هستیشناختی
بخش هستیشناختی استعاره‌ها، به درک بهتر مفاهیم انتزاعی کمک می‌کند و باعث میشود که بتوانیم دربارة احساسات، افکار و پدیده‌های ذهنی به شیوه‌ای ملموس و قابل تصور صحبت کنیم. این استعاره‌ها در زبان روزمره، ادبیات و تفکر، نقش کلیدی دارند.
آشکارترين نوع استعارة هستیشناختی است که در آن، پديده‌های فيزيکی را مانند انسان می‌دانند؛ به گونه‌ای که گويی مفهوم انتزاعی، موجود زنده است و توانايی اثربخشی دارد (لیکاف و جانسون، 1394: 19-32). حوزة جاندارمداری، بارزترین نوع استعارة هستیشناختی است که به مفاهیم انتزاعی یا پدیده‌های غیر جاندار، ویژگی‌های انسانی می‌بخشد. این استعاره‌ها، نقش مهمی در درک، پردازش و تصویرسازی ذهنی مفاهیم انتزاعی در زبان و ادبیات ایفا می‌کنند.
شادی به‌مثابة انسان است
شاها فلک از بزمِ تو در رقص و سماع است |
| دست طرب از دامن این زمزمه مگسل |
|
| (حافظ، 1375: 304) |
نمونه اول: استعارة «شادی، جاندار/ انسان است». این استعارة بر «تشخيص بلاغي» یا جان‌بخشی استوار است. انسان و اندام‌های او، ملموس‌ترین و عینی‌ترین حوزة شناختی هستند که از این طریق درک بسیاری از مفاهیم انتزاعی و استعاری را امکان‌پذیر نموده است. بدین‌سان شاعر با ذکر یکی از اعضای بدن یعنی دست، شادی را به صورت انسان، مفهوم‌سازی و درک کرده است. او برای شادی، دستی قائل شده و فعل «مگسل» را برایش اختیار نموده است و به مخاطب اين نكته را القا میكند که در تجربة شادمانی، ما با مفهومي انتزاعي و ذهني روبه‌رو نيستيم، بلكه با موجودي ذی‌‌شعور و جاندار سروكار داريم. در گزاره «شادی، انسان است»، حوزة مقصد، پدیدة انتزاعی شادی را برای حوزة مبدأ انسانی در نظر گرفته که در رقص و سماع است. در گزارة مزبور ضمن کارکرد حس بینایی و لامسه در درک محسوس از شادی، به جنبة مثبت آن نیز اشاره شده است.
صبا به خوشخبری هدهد سلیمان است |
| که مژدة طرب از گلشنِ سبا آورد |
|
| (همان: 145) |
نمونه دوم: نگاشت (انطباق) بین حوزة شادی به عنوان یک مفهوم انتزاعی و غیر ملموس از طریق ویژگی‌های ملموس و قابل مشاهدة انسان در حوزة مبدأ برجسته شده است. فعل مژده دادن با حس شنوایی، وظیفة عینی کردن و تصویرسازی مفاهیم انتقال‌یافته به حوزة مبدأ را به عهده گرفته است.
حوزة مکان
در استعاره مفهومی، حوزه‌های مبدأ مکانی، با زندگی روزمرّه گره خورده‌اند و تجربههای زیستی و فرهنگی هر یک از ما باعث میشود که مفاهیم انتزاعی را با ویژگی‌های آن مکان‌ها بشناسیم. در نتیجه آنها را بنا بر تجربههای ذهنی خود مفهوم‌سازی می‌کنیم. «ادراک مفاهیم انتزاعی به کمک تجربههای مکانی، یکی از متداول‌ترین استعاره‌های شناختی است و بهره‌گیری از مکان برای تفسیر رخدادها و مفاهیم ذهنی و غیر ملموس، با فرهنگ و زبان ما کاملاً درهم تنیده‌اند» (پورابراهیم و نعمتی، 1393: 357).
شادی به‌مثابة بناست
در سازوکارهای استعاری، گاه ساختمان‌ها، بناها و نیز اجزای تشکیل‌دهنده آنها از جمله حوزه‌های مفهومی مبدأ به حساب می‌آیند (بیدادیان، 1395: 48). واژه‌های «صدر، در، بزم و مجلس»، مفهوم مبدأ برای سازماندهی مفهوم شادی قرار داده شده‌اند که مواردی از آن در ابیات زیر قابل مشاهده است. حافظ آنجا که می‌خواهد عمق شادی را تصویرسازی کند، از قلمرو حسی «بنا»، «بزم»، «مجلس»، «طربخانة» و «در» بهره می‌گیرد.
| که طاق ابروی یار منش مهندس شد | |
|
| (حافظ، 1375: 167) |
نمونه دوم: یکی از پربسامدترین استعارة شناختی «شادی» در غزلیات حافظ، نام نگاشت «شادی، بناست» می‌باشد. اين استعاره مبتني بر اين واقعيت است كه اجسام فيزيكي كه وجود دارند، وجودشان وابسته به يك مكان است. شاعر برای حوزة مقصد شادی با محور همنشینی واژگانی چون سرا، معمور و مهندسی، حوزة مبدأ را با بار معنایی مثبت برای شادی برجسته کرده است و دریافت آن با حس شنوایی و بینایی امکان‌پذیر شده است.
دو نصیحت کنمت بشنو و صد گنج ببر |
| از در عیش درآ و به ره عیب مپوی |
|
| (همان: 485) |
پند عاشقان بشنو و از در طرب بازآ |
| کاین همه نمی‌ارزد شغل عالم فانی |
|
| (حافظ، 1375: 473) |
در دو بیت یادشده، برای مفهوم انتزاعی شادی با الگوی استعارهای مواجه هستیم که قلمرو مبدأ آنها، مکان است. در این استعاره، شادی به‌مثابة ساختمانی است که دارای دری است و فعل «درآ» بیانگر وارد شدن به سرزمین شادمانی است. در گزاره «شادی، ساختمان است»، خصوصیات حوزة مبدأ برای حوزة مقصد با بار معنایی مثبت، قابل درک و دریافت شده است.
کو کریمی که ز بزم طربش غمزده‌ای |
| جرعه‌ای درکشد و دفع خماری بکند |
|
| (همان: 189) |
مجلس بزم عیش را غالیه مراد نیست |
| ای دم صبح خوشنفس نافه زلف یار کو |
|
| (همان: 414) |
به دور لاله دماغ مرا علاج کنید |
| گر از میانة بزم طرب کناره کنم |
|
| (همان: 350) |
شاعر آنجا که می‌خواهد به شادمانی و اثربخشی شادی تأکید کند، از واژه ملموس «بزم طرب» بهره می‌برد. حافظ در ابیات متعددی، استعارة مفهومی «شادی به‌مثابۀ بزم است» را تکرار کرده است. در این تصاویر، شادی به صورت بنای قابل رؤیتی برای مخاطب ترسیم شده است. در این استعاره، شادی که حوزة مقصد است، مانندِ مجلس عیش و می، شادیبخش گسترده در حوزة مبدأ منظور شده است و شاعر، مهمان محفل شادی است. بنابراین نوشیدن هر جرعه‌ای از این شراب، برای ما انسان‌های غمزده، شادی و طرب را به ارمغان می‌آورد. استعارة یادشده با بار معنایی مثبت، از راه حس چشایی و بینایی برای درک مفهوم شادی قابل تصور شده است.
در ادامه به ابیاتی اشاره میشود که در آنها، حوزة انتزاعی شادی با مقوله‌هایی متناظر بر مفهومی که بیان شد، محسوس و عینی شده است:
در زوایای طَربخانة جمشید فلک |
| ارغنون ساز کند زهره به آهنگ سماع |
|
| (همان: 293) |
روی خاکیّ و نم چشم مرا خوار مدار |
| چرخ فیروزه طربخانه از این کهگل کرد |
|
| (همان: 473)
|
به خواری منگر ای منعم، ضعیفان و نحیفان را |
| که صدرِ مجلس عشرت، گدای رهنشین دارد |
|
| (حافظ، 1375: 121) |
هر که این عِشرت نخواهد خوشدلی بر وی تباه |
| وان که این مجلس نجوید زندگی بر وی حرام |
|
| (همان : 309) |
شادی، باغ است
گرم از دست برخیزد که با دلدار بنشینم |
| ز جام وصل می نوشم، ز باغ عیش گل چینم |
|
| (همان : 365) |
طبیعت و گل‌ها از اصلی‌ترین پایه‌های شگل‌گیری بسیاری از مفاهیم اساسی انسان به شمار می‌روند. حافظ نیز طبيعت را الگوي والايي قرار مي‌دهد تا به وسيلة آن، به انسان‌ها، اصول عشق و زندگی را بياموزد. از این‌رو علاقة به این حوزة باعث شده که صحنه‌های زیبا و شگفت‌انگیزی برای او برای به‌کارگیری استعاره‌های مفهومی خلق شود. در مصراع دوم، حافظ شادی را به‌مثابة باغ سرسبز و زیبا میداند. در این الگوی استعاری، مفاهیم و ویژگی‌های باغ که حوزة مبدأ است، به شادی که حوزة مقصد است انتقال می‌یابد که با تجربة دیداری قابل درک و رؤیت شده است.
حوزة اشیا
یکی از مهم‌ترین مفاهیمی که شاعران برای ملموس ساختن مفاهیم انتزاعی و ذهنی به‌کار می‌گیرند، حوزة اشیاست. در بحث استعارة مفهومی، اشیا به لحاظ عینی و مشاهده‌پذیر بودن همواره به عنوان حوزة مبدأ که نقش انتقال معانی و تصویرسازی برای حوزة مقصد ایفا می‌کند، مورد توجه بوده است.
شادی، اسباب است
به عجب علم نتوان شد ز اسباب طرب محروم |
| بیا ساقی که جاهل را هنی‌تر می‌رسد روزی |
|
| (همان: 454) |
یکی از اساسی‌ترین موضوعاتی که مورد توجه حافظ، انسان و ارجمندی اوست و اینکه غرور و مکنت دنیا در آن راهی ندارد. او می‌کوشد که همه انسان‌ها را در پیوند با زندگی ببیند و در این پیوند، احساس و اندیشه و آگاهی خویش را به زبان شعر بازگو نماید. «انسانی که در شعر حافظ زندگی می‌کند، حقیقی‌ترین نمودگار و واقعی‌ترین تصویر انسان است. او هم فرشته است و هم حیوان؛ هم نور است و هم ظلمت؛ هم جسم است و هم جان؛ هم آسمانی است و هم زمینی» (پورنامداریان، 1382: 42). در استعارة «شادی، اسباب است»، شاعر ویژگی‌های حوزة مبدأ را شادی و نشاط میداند که می‌تواند لحظات شادی را فراهم سازد. در این استعاره، شادی با قوای چشایی قابلیت شناخت پیدا می‌کند و بار معنایی مثبت برای آن برجسته شده است.
شادی، شمع است
یاد باد آنکه رخت شمع طرب می‌افروخت |
| وین دل سوخته پروانة ناپروا بود |
|
| (حافظ، 1375: 204) |
کاربرد فراوان نور و خوشه‌های آن نظیر «آتش، آفتاب، خورشید، ماه، شمع و...» در غزلیات حافظ علاوه بر کاربرد حیاتش در زندگی روزمره، نشان‌دهندة ارزیابی مثبت در جهان‌بینی اوست. تحلیل شناختی چنین استعارهای از این تجربه ناشی میشود که در عالم ماده، «نور» از اجسامی برمی‌خیزد که به آنها «منبع نورانی» می‌گویند؛ مانند خورشید، ستارگان و چراغ‌هایی که ساختۀ دست بشرند. پس آنچه در ابتدا از «نور» فهمیده میشود، نور محسوس است که از اجسام نورانی پراکنده میشود؛ که اگر این نورها نبود، جهان تاریک بود. شاعر، شادي را با فعل افروختن و درخشندگی، محسوس کرده است. در این استعاره، خصوصیات شمع با حس بینایی و بار معنایی مثبت به خدمت گرفته شده است.
شادی، برات است
برات خوشدلی ما چه کم شدی یا رب |
| گرش نشان امان از بد زمان بودی |
|
| (همان: 441) |
برات: نوشته‌ای که به موجب آن دریافت یا پرداخت پولی را به دیگری واگذار می‌کنند. حواله، بخشش. نشان: علامت، آرم، در قدیم برای افراد به‌خصوص یا مجرمانی که مورد بخشش قرار گرفته بودند، امان‌نامه یا نشان دولتی می‌دادند تا با ارائة آن به مأموران در امان باشند. حافظ از بس که با حوادث تلخ و آزارنده مواجه شده، در اینجا آرزو می‌کند ای کاش نعمتی (برات خوشدلی) به او عطا می‌شد که ویژگی امان‌نامه یا همان نشان مصونیت را داشته باشد تا به واسطة آن، شادمانی‌اش تداوم یابد تا بتواند در مقابل حوادث تلخ روزگار مصون بماند. در این استعاره «شادی، برات است»، مفاهیمی چون امان‌نامه و مصونیت را برای حوزة شادی با حس بینایی برجسته کرده و دارای بار معنایی مثبت شده است.
شادی، جام/ ساغر است
وضعِ دوران بنگر، ساغرِ عشرت بر گیر |
| که به هر حالتی این است بهین اوضاع |
|
| (حافظ، 1375: 293) |
گرفته ساغر عشرت فرشتة رحمت |
| ز جرعه بر رخ حور و پری گلاب زده |
|
| (همان: 421) |
مفهوم انتزاعی شادی به‌مثابة ظرفی است که می‌تواند مقدار قابل توجهی از شراب را در خود جا دهد. جام و ساغر به عنوان حوزة مبدأ برای حوزة مقصد یعنی شادی قابل درک شده است. لازم به توضیح است که ظرف روان‌شناختی احساس، در میان همگان یکاندازه نیست و هر فردی ظرفیتی دارد؛ ولی کسی بر ظرفیت دیگری آگاه نیست و این موضوع، قضاوت توان دیگران را غیر ممکن میسازد. در این استعاره، مفهوم انتزاعی شادی با حس بینایی و چشایی مشاهده با معنای خوشایند برای مخاطب مشاهده‌پذیر شده است.
حوزة گیاهان
حوزة مبدأ گیاهان از حوزه‌های پرکاربرد در استعاره مفهومی و غزلیات حافظ است. استعارة گیاه، شامل مفاهیم مقصد خاصی مانند روابط انسانی، احساسات و عشق است. در پیدایش آثار ادبی و هنری، عوامل درونی و بیرونی بسیاری چون اقلیم، فرهنگ، سیاست و بسیاری از عناصر دیگر دخیل است. از میان این عوامل، اقلیم و فرهنگ یکی از فراگیرترین و اساسی‌ترین عوامل تأثیرگذار به شمار می‌رود. شیراز به سبب طبیعت زیبا و آب و هوای معتدل، داشتن باغ‌های سرسبز به‌ویژه در فصل بهار و روحیّة مردم شیراز باعث شده که حافظ، غزل‌های شاد و طرب‌انگیزی بسراید و دیگران را نیز به شادی بخواند. گیاهان، اصلی‌ترین منبع غذایی انسان هستند. بهره‌گیری از کشاورزی، منابع طبیعی و تهیة لوازم مربوط به خوراک، پوشاک، دارو و همه این موارد بیانگر تجربه عمیق و ریشهدار آدمی نسبت به گیاهان هستند که حضور گیاهان را در استعارات حافظ به عنوان حوزة مبدأ، تقویت و تداوم می‌بخشد. استعاره‌های متنوعی در غزلیات حافظ دیده میشود که از حوزة مفهومی گیاه برای مفهوم‌سازی شادی بهره‌برداری شده است.
شادی، دانه است
[1] * دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران julia.khani@iau.ac.ir
[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران z.noorae@iau.ac.ir
[3] *** استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران zohreh_sarmad1@iausr.ac.ir
