بنیاد اسطوره‌ای استعارة مفهومی مرگ در مثنوی معنوی
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
علی‌رضا شعبانلو
1
(عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
کلید واژه: مرگ, مثنوی مولوی, اسطوره, عرفان, فلسفه,
چکیده مقاله :
در عرفان اسلامی، مسیر عمدة رسیدن به شناخت حقیقت و اتصال به آن، مرگ است. مرگ، مرغ جان را از قفس تن می‌رهاند و به زندگی معنا می‌بخشد و مقصد و مقصودش را مشخص می‌کند؛ از این رو مرگ ثمره و میوة زندگی است. این تفکر در برخی از اساطیر نیز وجود دارد. مولوی از جمله عارفانی است که در تصویر سیمای مرگ، از اندیشه‌های اساطیری بهره برده است. در این مقاله با استفاده از روش و نظریة استعاره مفهومی، استعاره‌های حوزه مرگ را در مثنوی مولوی کاویدیم تا بدانیم چه نسبتی میان اندیشة مولوی دربارة مرگ با اندیشه‌های اسطوره‌ای وجود دارد و نقش باورهای اساطیری در تعریف مسیر سلوک عرفانی چیست. دریافتیم که مولوی چون اغلب عرفا، مرگ (به‌ویژه مرگ بی‌مرگی) را در چارچوب «سفرِ بازگشت و بالارونده به سوی اصل/ حق/ حقیقت» شناخته و پرداخته است و از این رهگذر، راه سلوک عرفانی را بازنموده، و مرگ را روش شناخت حقیقت و نیل به عرفان معرفی کرده و نقش مهم آن را در فرایند دریافت معرفت الهی و سلوک عرفانی نشان داده است. مبنای این استعاره، اصل دوگانگی جان و تن در باور به ثنویت ایرانیان باستان است که در منطقة آسیای غربی و شمال آفریقا و جنوب اروپا گسترش یافته بود تا این که از خرقة «مُثُل» افلاطون سر برآورد.
According to the Islamic mysticism, the death is the main path to the truth recognition and connection to it.Death frees the soul from the cage of the body and gives meaning to life and defines his/her purpose; Hence, death is the fruit of life.This kind of thought is also in some myths. Rumi is one of the mystics who has used mythological ideas in drawing the image of death.The current paper explored the death metaphors in Rumi's Masnavi using the conceptual metaphor method and theory to figure out the relationship between Rumi's thought about death and mythical ideas as well as the role of mythical beliefs in defining the path of mystical conduct.We found that Rumi, like most mystics, has recognized and dealt (especially the death of immortality) in the context of the "journey back and up to the Principle / God / Truth" and through this, has opened the path of mystical conduct and has introduced death as a method of the truth recognition and mysticism attainment with shown its key role in the process of receiving divine knowledge and mystical conduct.The basis of this metaphor is the principle of the duality of soul and body in the belief in the duality of the ancient Iranians, which spread in the region of West Asia and North Africa and southern Europe until it emerged from Plato's "The theory of Forms".
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (1391) شعاع اندیشه و شهود در فلسفة سهروردی، نقل از مقاله تأثیر پذیری شیخ اشراق از حکمت خسروانی، فصلنامه آیین حکمت، سال سوم، شماره 11، صص68-41.
افراسیاب‌پور، علی اکبر (1389) «عرفان و اسطوره شناسي مرگ»، فصلنامه عرفان اسلامی، شماره پیاپی 26، صص 13-30.
افلاطون (1366) دورة آثار افلاطون، ج1، مترجمان محمد حسن لطفی و رضا کاویانی، تهران، خوارزمی.
------ (1392) چهار رساله (منون، فدروس، ته تتوس، هیبیاس بزرگ)، ترجمة محمود صناعی، تهران، هرمس.
------ (1393) پنج رساله (شجاعت، دوستی، ایون، پروتاغوراس و مهمانی)، ترجمة محمود صناعی، تهران، هرمس.
الیاده، میرچا (1367) افسانه و واقعیت، ترجمة نصرالله زنگویی، تهران، پاپیروس.
--------- (1395) آیینها و نمادهای تشرف، مترجم محمدکاظم مهاجری، تهران، کتاب پارسه.
بارسلونا، آنتونیو (1390) استعاره و مجاز با رویکرد شناختی، مترجم فرزان سجودی و همکاران، تهران، نقش جهان.
بورلند، سی.
اِی.
(1387) اسطوره‌های حیات و مرگ، مترجم رقیه بهزادی، تهران، علم.
بیرلین.
ج.
ف.
(1386) اسطوره‌های موازی، مترجم عباس مخبر.
تهران، مرکز.
پانوسی، استفان (1381) تأثیر فرهنگ و جهان‌بینی ایرانی بر افلاطون، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
جانسون، مارک (1397) زیبایی‌شناسی فهم انسان: معنای بدن، مترجم جهانشاه میرزابیگی، تهران، آگاه.
----------- (1398) بدن در ذهن: مبنای جسمانی معنا، تخیل و استدلال، مترجم جهانشاه میرزا بیگی، تهران، آگاه.
جینز، جولیان (1393) خاستگاه آگاهی در فروپاشی ذهن دو جایگاهی، مترجم خسرو پارسا و دیگران، تهران، آگه.
دادگی، فرنبغ (1380) بندهشن، گزارنده مهرداد بهار، تهران، توس.
راسخ مهند، محمد (1393) درآمدی بر زبانشناسی شناختی، تهران، سمت.
رضی، هاشم (1384) حکمت خسروانی، تهران، بهجت.
رسولی بیرامی، ناصر (1387) بررسی تطبیقی اندیشه‌های افلاطون و مولوی، تهران، بهجت.
زمردی، حمیرا (1382) «اسطورة حیات جاوید، مردن پیش از مرگ و نوزایی»، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تابستان و پاییز 1382، صص 89 - 108.
شعبانلو، علی‌رضا (1396) «تحلیل عناصر آشوب ازلی»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، دوره 13، شماره 49، زمستان 1396، صفحه 147-172.
------------ (1398) «نقد یک‌سویگی در نظریة استعاره مفهومی»، دو فصلنامة علمی پژوهشی کهن‌نامة ادب پارسی، دورة 10، شمارة 2، پاییز و زمستان 1398.
------------ (1398) «منشأ قرآنی استعاره‌های مفهومی مرگ در مثنوی مولوی»، فصلنامة مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، شمارة سوم، 39-69.
صنعتی، محمد (1384) «درآمدی به مرگ در اندیشة غرب؛ دگرگونی‌های نگرشی و گفتمانی»، ارغنون، شماره 26و27.
عباسی، زهرا و امین خسروی (1396) با عنوان «بررسی مفهوم تکاملی مرگ در اشعار مولانا بر اساس نظریة استعاره‌شناختی مدل فرهنگی استعارة زنجیره بزرگ»، مجلة ادبیات عرفانی، شماره 17، صص 7-29.
فریزر، جیمز جرج (1386) شاخة زرین، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران، آگاه.
فلدمن، جروم (1397) از مولکول تا استعاره: نظریة نورونی زبان، مترجم جهانشاه میرزابیگی، تهران، آگاه.
کمپانی زارع، مهدی (1396) مرگ‌اندیشی از گیل‌گمش تا کامو، تهران، نگاه معاصر.
کوچش، زلتن (1393) مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره، مترجم شیرین پورابراهیم، تهران، سمت.
گاتری، دبلیو.
کی.
سی (1377) تاریخ فلسفة یونان، مترجم حسن فتحی، تهران، فکر روز.
لیکاف، جرج، و مارک جانسون (1394) فلسفة جسمانی.
مترجم جهانشاه میرزابیگی، تهران، علم.
----------------------- (1395) استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم.
مترجم هاجر آقاابراهیمی، تهران، علم.
مولانا، جلال الدین محمد بلخی رومی (1382) مثنوی معنوی، مصحح توفیق هـ سبحانی، تهران، روزنه.
ناس، جان.
بی.
(1354) تاریخ جامع ادیان، مترجم علی اصغر حکمت، تهران، پیروز.
http://www.iptra.ir/matter/1181/16.