تحلیل جامعهشناختی شعر «شاملو» و «ابوماضی» بر پایة نظریة «زالامانسکی»
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
مرجان علی اکبرزاده زهتاب
1
(دانشگاه آزاد اسلامي واحد ورامين- پيشوا)
حسین یزدانی
2
(دانشگاه پیام نور)
کلید واژه: ادبیات تطبیقی, جامعه‌شناسی ادبیّات, شاملو, ابوماضی و هنری زالامانسکی.,
چکیده مقاله :
تحولات اجتماعی از آغاز قرن بیستم تا‌کنون در ادبیات ایران و لبنان بازتابی ویژه داشته است و شعر «شاملو» در ادبیات معاصر ایران و «ابوماضی» در ادبیات معاصر لبنان از منظر بازتاب تحوّلات اجتماعی اهمیّتی ویژه دارند. مقالۀ پیش روی با هدف تبیین بازتاب رخدادهای اجتماعی در شعر شاملو و ابوماضی بر پایة نظریّۀ محتواهای مسلط «هنری زالامانسکی» مبنی بر «جامعه‌شناسی ادبیّات» با رویکردی توصیفی- تحلیلی بر اساس مکتب آمریکایی ادبیّات تطبیقی انجام شده است. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که تحوّلات اجتماعی معاصر ایران و لبنان در شعر شاملو و ابوماضی، کارکردی آشکار داشته و مضامینی مشترک در شعر متعهّد این دو شاعر ایرانی و لبنانی پدید آورده است. پاسخ و راهكار این دو شاعر در قبال معضلات جامعۀ خود -كه از ديدگاه زالامانسكي، اين پاسخ در انواع ادبي گوناگون متبلور مي‌شود- «مبارزه براي آزادي» است. شاملو مبارزه با خفقان رژیم پهلوی و ابوماضی مبارزه در برابر ستم‌های حکومت عثمانی را به تصوير كشيده است. مفاهیمی چون رنج مهاجرت، وطن‌دوستی، انتقاد از فقر و رنج مردم، شکوه از استبداد حاکم، روشنگری و ظلم‌ستیزی، آزادی‌خواهی و عدالت‌جویی از مفاهيم اجتماعي شعر این دو شاعر است. اين مضامين با توجه به نظريۀ زالامانسكي كه برخي ادبا تنها به روايت تجربه‌هاي اجتماعي خود بدون بهره‌مندي از زيبايي‌آفريني ادبي مي‌پردازند و رويكرد برخي ديگر خلاقانه و هنرمندانه است، توسط هر دو با تخيّل‌گرايي و تصويرآفريني شاعرانه سروده شده است.
Social developments have been reflected in Iranian and Lebanese literature since the beginning of the twentieth century in an especial way, and the poems of Ahmad Shamloo in contemporary Iranian literature and the poems of Abu Mazi in contemporary Lebanese literature have had special importance in terms of reflecting social developments.The present article aims to explain the reflections of social events in Shamloo and AbuMazi’s poetry based on the dominant content theory in Henri Zalamansky's sociology of literature with a descriptive-analytical approach based on the American School of Comparative Literature.The results of the research show that the contemporary social developments in Iran and Lebanon have a clear function in Shamloo and Abu Mazi's poetry and have created common themes in the poetry of these two Iranian and Lebanese poets.The two poets' response to the problems of their society - which, from Zalamansky's point of view, is reflected in various literary forms - is "the struggle for freedom". Shamloo depicts the struggle against the oppression of the Pahlavi regime and Abu Madi depicts the struggle against the oppression of the Ottoman empire.Concepts such as the hardships of immigration, patriotism, criticism of poverty and suffering of the people, complaining about the ruling tyranny, enlightenment and struggle against oppression, freedom-seeking and seeking justice are the social concepts of the poetry of these two poets.
آرین‌پور، یحیی (1375) از صبا تا نیما؛ تاریخ 150 سال ادب فارسی، جلد 1، چاپ ششم، تهران، زوّار.
ابوماضی، ایلیا (2006) دیوان ابوماضی، مقدمه صلاح¬الدّین الهواری، طبع الاول، بیروت، دارُ و مکتبُ الهلالِ.
امن‌خاني، عيسي و عايشه خوجه (1395) «ادبيات كودك و ايدئولوژي¬هاي معاصر»، فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبيات فارسي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاد دانشگاهي، شماره 42، صص 139-166.
انوشیروانی، علیرضا (1389) «ضرورت ادبیّات تطبیقی در ایران»، دوفصلنامۀ ادبیّات تطبیقی (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان)، شماره 1، صص 15-35.
البرهومی، خلیل (1993) ایلیا ابوماضی شاعرُ السُوالِ والجمالِ، طبع الاول، بیروت، دارُالکتبِ العلمیّه.
پیرانی شال، علی (1388) «سرگشتگی و پیچیدگی در شعر ایلیا ابوماضی و عمر خیام»، مجلّةُ الجمعیّةِ العلمیّةِ الایرانیّةِ للغةِ العربیّةِ و آدابِها، شماره 13، صص ۱۹-۳۵.
ترجانی‌زاده، احمد (1348) تاریخ ادبیّات عرب از دورۀ جاهلیّت تا عصر حاضر، تبریز، شمس.
تلطّف، كامران (1394) سياست نوشتار: پژوهشي در شعر و داستان معاصر، ترجمۀ مهرك كمالي، تهران، نامك.
جعفری گل‌نسایی، طیّبه و مهدی نیکمنش (1397) «مقایسۀ عشق پدرانه در شعر احمد شاملو و نزار قبّانی با تکیه بر آرای اریک فروم»، پژوهش‌نامۀ ادب غنایی، دانشگاه سيستان و بلوچستان، شماره ۳۰ ، صص ۵۳-72.
حسین‌پور چافی، علی (1384) جریان‌های شعری معاصر فارسی، تهران، امیر‌کبیر.
رماک، هنری (1391) «تعریف و عملکرد ادبیّات تطبیقی»، ترجمۀ فرزانه علوی‌زاده، فصلنامۀ ادبیّات تطبیقی (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان)، شماره 6، صص 54-73.
روشن‌فکر، کبری (1386) «جلوه رمانتیسم مثبت در آثار سهراب سپهری و ایلیا ابوماضی»، فصلنامۀ زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد مشهد، شماره 13، صص ۱۳۵-150.
زالامانسكي، هانري (1377) بررسي محتواها، مرحله¬اي اساسي در جامعه¬شناسي ادبيات معاصر؛ درآمدي بر جامعه¬شناسي ادبيات، ترجمة محمّدجعفر پوينده، تهران، نقش جهان.
سرکیسیان، آیدا (1378) «سال‌شمار احمد شاملو»، ماه‌نامۀ بایا، شماره 4 و 5، صص 19-21.
شاملو، احمد (1384) مجموعه آثار، دفتر یکم؛ شعرها، چاپ ششم، تهران، نگاه.
شراره، عبدالّطیف (1965) ایلیا ابوماضی، طبع الثانی، بیروت، دار صادر.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380) ادوار شعر فارسی از مشروطیّت تا سقوط سلطنت، تهران، سخن.
--------------------- (1392) موسیقی شعر (بخش شعر منثور)، تهران، آگه.
عسگری حسنکلو، عسگر (1387) «سير نظریّه¬هاي نقد جامعه¬شناختي ادبيات»، فصلنامۀ ادب-پژوهی، دانشگاه گيلان، شماره 4، صص 43-64.
عظیمی، محمّد (1384) «ویژه‌نامۀ احمد شاملو»، فصلنامۀ گوهران، شماره 9 و 10، صص 16-27.
الفاخوری، حنّا (1995) الجامِعُ فی تاریخِ الادَبِ العَربّیِ الحَدیثِ، جلد 2، طبع الثانی، بیروت، دارُالجبلِ.
قانون‌پرور، محمدرضا (1395) مناديان قيامت: نقش اجتماعي سياسي ادبيات در ايران معاصر، ترجمۀ مريم طرزي، تهران، آگه.
کبوتری، جواد و دیگران (1396) «نگاهی تطبیقی به شعر احمد شاملو و احمد مطر؛ با رویکرد تحلیل روان‌شناختی بر پایه نظریۀ شخصیت فروید»، فصلنامۀ مطالعات ادبیّات تطبیقی، دانشگاه آزاد جيرفت، شماره ۴۴، صص ۹-29.
گلدمن، لوسين (1381) جامعه‌شناسی ادبیّات (دفاع از جامعه‌شناسی رمان)، ترجمۀ محمّدجعفر پوینده، تهران، هوش و ابتکار.
محسني‌نيا، ناصر و فائزه رحيمي (1391) «بررسي و مقايسۀ اشعار اجتماعي و انسان‌گرايانۀ مهدي اخوان ثالث و ايليا ابوماضي»، فصلنامۀ ادبيات تطبيقي، دانشگاه شهيد باهنر كرمان، شمارۀ 6، صص 161-186.
المعوش، سالم (1977) ایلیا ابوماضی بَینَ الشرقِ و الغربِ فی رِحلَةِ التَشَرُّدِ و الفَلسَفَةِ و الشّاعریةِ، بیروت، دارُالمنالِ.
ملك‌پايين، مصطفي و دیگران (1395) «واكاوي برون‌متني و درون‌متني اشعار متعهّد شاملو در دهه‌هاي بيست و سي»، فصلنامۀ متن‌پژوهي ادبي، دانشگاه علامه طباطبائي، سال بیستم، شماره 69، صص 67-97.
ولك، رنه (1383) تاريخ نقد جديد، ترجمۀ سعيد ارباب شيراني، جلد 5، تهران، نيلوفر.
هداره، محمّدمصطفی (1994) بُحوثٌ فی الاَدَبِ العربیِ الحَدیثِ دارُالنَهضَةِ العَرَبیّةِ، بیروت، دارُالمنالِ.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره پنجاه و پنجم، زمستان 1398: 126-95
تاريخ دريافت: 30/10/1398
تاريخ پذيرش: 17/06/1399
نوع مقاله: پژوهشی
تحلیل جامعهشناختی شعر «شاملو» و «ابوماضی»
بر پایة نظریة «زالامانسکی»
مرجان علی‌اکبرزاده زهتاب1
حسین یزدانی2
چکیده
تحولات اجتماعی از آغاز قرن بیستم تا‌کنون در ادبیات ایران و لبنان بازتابی ویژه داشته است و شعر «شاملو» در ادبیات معاصر ایران و «ابوماضی» در ادبیات معاصر لبنان از منظر بازتاب تحوّلات اجتماعی اهمیّتی ویژه دارند. مقالۀ پیش روی با هدف تبیین بازتاب رخدادهای اجتماعی در شعر شاملو و ابوماضی بر پایة نظریّۀ محتواهای مسلط «هنری زالامانسکی» مبنی بر «جامعه‌شناسی ادبیّات» با رویکردی توصیفی- تحلیلی بر اساس مکتب آمریکایی ادبیّات تطبیقی انجام شده است. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که تحوّلات اجتماعی معاصر ایران و لبنان در شعر شاملو و ابوماضی، کارکردی آشکار داشته و مضامینی مشترک در شعر متعهّد این دو شاعر ایرانی و لبنانی پدید آورده است. پاسخ و راهكار این دو شاعر در قبال معضلات جامعۀ خود -كه از ديدگاه زالامانسكي، اين پاسخ در انواع ادبي گوناگون متبلور مي‌شود- «مبارزه براي آزادي» است. شاملو مبارزه با خفقان رژیم پهلوی و ابوماضی مبارزه در برابر ستم‌های حکومت عثمانی را به تصوير كشيده است. مفاهیمی چون رنج مهاجرت، وطن‌دوستی، انتقاد از فقر و رنج مردم، شکوه از استبداد حاکم، روشنگری و ظلم‌ستیزی، آزادی‌خواهی و عدالت‌جویی از مفاهيم اجتماعي شعر این دو شاعر است. اين مضامين با توجه به نظريۀ زالامانسكي كه برخي ادبا تنها به روايت تجربه‌هاي اجتماعي خود بدون بهره‌مندي از زيبايي‌آفريني ادبي مي‌پردازند و رويكرد برخي ديگر خلاقانه و هنرمندانه است، توسط هر دو با تخيّل‌گرايي و تصويرآفريني شاعرانه سروده شده است.
واژه‌هاي کلیدی: ادبیات تطبیقی، جامعه‌شناسی ادبیّات، شاملو، ابوماضی و هنری زالامانسکی.
مقدمه
ادبیّات هر ملّت، بازتاب فرهنگ و زاییدۀ تحوّلات سیاسی- اجتماعی آن ملّت است؛ آنگونه که با جستوجو در آثار ادبی یک قوم می‌توان به اصول حاکم بر سیاست و اجتماع آنان، در محدودۀ خاصّی از زمان دست یافت. برخی شاعران، بیش از دیگر ادیبان از روند سیاسی اجتماعی جامعۀ خود تأثیر پذیرفته‌اند. به عبارتی علاوه بر تأثیری که آفرینندۀ ادبی از سیاست و اجتماع خود دریافت می‌کند و اثر ادبی خویش را دانسته یا نادانسته، آیینة پژواک آن می‌سازد، گویی اینان درد اجتماع نیز دارند و رسالت و دغدغه‌شان، بیان متعهّدانة مفاهیم سیاسی- اجتماعی است. شاعران مورد مطالعة این پژوهش، احمد شاملو (1304- 1379) و ایلیا ابوماضی (1890- 1957)، چنین رویکردی دارند و هر یک با روشنگری سیاسی- اجتماعی و انتقال دیدگاه‌های خویش در مسیر بالندگی جوامع خویش گام برمی‌دارند.
پژوهش پیش روی، مضامین سیاسی- اجتماعی را در شعر دو شاعرِ مورد مطالعه، از منظر مطالعات بینارشته‌ای کاویده است، چنان‌که مکتب ادبیات تطبیقی آمریکایی، رابطۀ ادبیّات را با سایر رشته‌های علوم انسانی و هنرهای زیبا بررسی می‌کند. هنری رماک3، نظریه‌پرداز ادبیات تطبیقی، حوزه‌های معرفتی و اعتقادی مانند هنرها (نقاشی، پیکرتراشی، معماری، موسیقی)، فلسفه، تاریخ، علوم اجتماعی و ادیان را نیز وارد ادبیّات تطبیقی می‌کند (رماک، 1391: 65-66). رماک و همکاران وی، مقولۀ اثرپذیری یا اثرگذاری را شرط انجام تحقیقات تطبیقی نمی‌دانند، بلکه برخی شباهت‌ها میان آثار از نگاه ایشان، برگرفته از روح مشترک تمامی انسان‌هاست و ادبیّات به عنوان یک پدیدۀ جهانی در ارتباط با سایر رشته‌های دانش بشری و هنرهای زیبا قابل پژوهش است (همان: 69). با این نگاه، ادبیّات تطبیقی به نقد ادبی نزدیک است.
اكنون برآنيم تا بدانيم که با توجه به نظریۀ محتواهای مسلط هنری زالامانسکی4، بازتاب پدیدههای سیاسی و اجتماعی در شعر شاملو و ابوماضی چگونه است؟ و اين دو شاعر، چه رويكردها يا پاسخ‌هايي در مواجهه با مسائل سياسي و اجتماعي روزگار خود عرضه مي‌کنند؟ هدف آن است كه با تحليل جامعه‌شناسانۀ شعر شاملو و ابوماضي در چهارچوب نظريۀ زالامانسكي، به شناخت و مقايسۀ مضامين سياسي- اجتماعي شعر اين دو شاعر ايراني و لبناني پرداخته شود؛ زيرا با وجود تحقيق بسيار درباره دو شاعر يادشده، انجام چنين پژوهشي به عنوان موضوعي بينارشته‌اي در حوزۀ ادبيات تطبيقي، پيش از اين صورت نپذيرفته و ضروري به نظر ميرسد.
تعریف موضوع
احمد شاملو مبدع شعر سپید، روزنامه‌نگار، پژوهشگر، نویسنده و مترجم معروف ایرانی است که الهام‌بخش برخی شاعران معاصر در قالب، مضمون و طرز بیان شعر است و ایلیا ابوماضی نیز شاعر، روزنامه‌نگار و مترجمی لبنانیالأصل است که تحوّلاتی در شعر معاصر عرب آفریده است. هر دو شاعر از فرهنگ و ادبیّات غرب تأثیر پذیرفته و در دگرگونی‌های شعر سرزمین خود سهم بسزایی دارند. نگرش سیاسی- اجتماعی احمد شاملو و ایلیا ابوماضی بدون آنکه با یکدیگر مراوده‌ای شخصی داشته باشند، وحدت فکری و رابطۀ معناداری در حوزۀ اندیشه و آرمان دارد و مبارزۀ سیاسی و ظلم‌ستیزی از درون‌مایه‌های شعری آ‌نهاست.
ضرورت، اهمیّت و هدف
از آنجا که شعر اجتماعی، انسان‌مدار و جامعه‌مدار است، بازتاب ارزش‌های اجتماعی و آرمان‌های مردم یک سرزمین است و زمینة تحوّلات سیاسی- اجتماعی را فراهم می‌کند. بنابراین، پژوهش در درون‌مایه‌های چنین شعری، امری ضروری به نظر می‌رسد. سخن فردینان برونتیر5 (1894-1906)، استاد ادبیّات فرانسه -موهانتی6- كه می‌گوید: «ما هرگز خودمان را نخواهیم شناخت، اگر فقط خودمان را بشناسیم» (انوشیروانی، 1389: 23)، برای درک ضرورت مطالعات ادبیّات تطبیقی کافی است. ادبیّات تطبیقی نگاهی جهان‌شمول به محقق می‌بخشد؛ مرزهای سیاسی، زبانی، ملّی و فرهنگی را درمی‌نوردد و افق‌های جديد اندیشه‌های جهانی را فراروی پژوهشگران می‌گشاید. ادبیّات تطبیقی در پی ایجاد نوعی تعامل و گفتمان میان ملّت‌ها و هنرها و رشته‌های گوناگون دانش بشری است و می‌تواند فارغ از زبان، نژاد و محدوده‌های بستۀ جغرافیایی، در روزگاری که گفتمان غالب جهان، جنگ، عداوت و ستیز است، راهی به سوی آشتی میان فرهنگ‌ها و سرزمین‌ها باشد. بنابراین پژوهش در حوزۀ ادب تطبیقی، ضروری است و پژوهش حاضر می‌تواند بخشی از پیوند ادبي میان ایران و ادبيات عرب را فراهم آورد.
پرسشهای پژوهش
- با توجه به نظریۀ محتواهای مسلط هنری زالامانسکی، بازتاب پدیدههای سیاسی و اجتماعی در شعر شاملو و ابوماضی چگونه است؟
- رويكردها يا پاسخ‌هاي اين دو شاعر به معضلات سياسي- اجتماعي روزگار خود چيست؟
پیشینة پژوهش
پژوهش‌هایی در بررسی اندیشه و سروده‌هاي این دو شاعر به صورت مجزا نگاشته شده است که اشعار شاعران مورد مطالعه با شاعران هم‌زبان و غیر هم‌زبان به گونة تطبیقی بررسی شده، یا برخی سروده‌های ایشان جداگانه کاویده شده است. برخی از پژوهشگرانی که به موارد یادشده پرداخته‌اند، به ترتیب تاریخی پژوهش‌ها عبارتند از: روشن‌فکر (1386)، جلوۀ رمانتیسم را در شعر سهراب سپهری و ایلیا ابوماضی پژوهیده است. پیرانی (1388)، شعر ایلیا ابوماضی و خیّام را بررسی تطبیقی کرده است. محسنی‌نیا و رحیمی (1391) به تحليل اشعار اجتماعی و انسان‌گرایانۀ مهدی اخوان ثالث و ایلیا ابوماضی پرداخته‌اند. ملك‌پايين و همكاران (1395) به واکاوی برون‌متنی و درون‌متنی اشعار متعهّد شاملو در دهه‌های بیست و سی پرداخته‌اند. کبوتری و همكاران (1396)، نگاهی تطبیقی به شعر احمد شاملو و احمد مطر از منظر روان‌شناختی افکنده‌اند و جعفری و نیکمنش (1397) که عشق پدرانه را در شعر احمد شاملو و نزار قبّانی به گونه‌ای تطبیقی و روان‌شناسانه بررسی کرده‌اند. اما پژوهشی در مقايسۀ مضامین سیاسی- اجتماعی شعر شاملو و ابوماضی بر اساس نظريۀ هنری زالامانسکی،
دیده نشد. بنابراين نگارش چنين مقاله‌اي ضروري به نظر ميرسد.
روش پژوهش و چارچوب نظری
روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی از گونۀ کیفی و هنجاری است و با استناد به اشعار دو شاعر فراهم آمده است. همچنین اسناد و مدارک موجود اعم از کتاب، پایان‌نامه و مقاله که هر یک به نوعی با موضوع مورد نظر ارتباط معنایی داشته‌اند نیز بررسی شده است. مطالعات میان‌رشته‌ای، چهارچوب نظری پژوهش است که در حوزۀ ادبیّات تطبیقی مکتب آمریکایی است و نظریّۀ محتواهای مسلط جامعهشناختی از هنری زالامانسکی، مبنای مطالعة تطبیقی پژوهش پیش روی است.
پردازش تحلیلی موضوع
اوضاع سیاسی- اجتماعی معاصر در ایران و لبنان و تأثیر آن بر ادب معاصر دو کشور
ادب هر سرزمینی از نگاه جامعه‌شناسی ادبیّات، بازتاب تحوّلات سیاسی- اجتماعی آن دیار است. بنابراین، پیش از تحلیل شعر شاملو و ابوماضی، اوضاع سیاسی و اجتماعی کشورهای ایران و لبنان در روزگار معاصر ارزیابی شده است. قرن بیستم، دوران نوآوری در نظریّه‌پردازی، علوم، فنون و