Analysis and Study of Folk Culture in the Ghazals of Hamed Asgari with an Emphasis on the Manifestations of the History and Culture of Kerman
Subject Areas : Research in Contemporary Iranian Literaturehojjat allah omidali 1 * , f Soltani 2 , Zahra Al-Sadat Sebt al-Nabi 3
1 - Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak University, Iran.
2 - Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak University, Iran.
3 - M.A Student in Persian language and literature, Arak University, Iran.
Keywords: Persian poetry, contemporary ghazal, Hamed Asgari, folk culture, and Kerman.,
Abstract :
Every literary work, in addition to being the result of the artistic and mental power of the poet/writer, is also influenced by the collective awareness and social class of the creator of the work and contains various signs of their society and culture. By studying literary works, one can discover the cultural, social, and political relationship of those works with society and their overt and hidden ideologies. The ghazals (lyrical poems) of Hamed Asgari, a contemporary poet from Kerman, are considered one of the linguistic and cultural showcases of the people of Kerman. The signs of identity and localism in his poetic language express the poet's attachment to Kerman and the customs and traditions of its people. This research, by examining the local and identity-based signs in the ghazals of this contemporary poet, seeks to answer the question: What impact have the identity and local signs in Hamed Asgari's ghazals had on the language of his poetry and his poetic imagery? The research method is descriptive-analytical, and it examines two collections of Hamed Asgari's poetry. The analysis of the beautiful imagery and the attractive and novel thematic creations of this contemporary ghazal poet, with a focus on the elements and manifestations of the nature of Kerman, historical events and disasters, the use of Kermani proverbs, and references to the customs and traditions of the Kermanis, are among the most important results of this research.
Keywords: Persian poetry, contemporary ghazal, Hamed Asgari, folk culture, and Kerman.
Extensive Abstract
Introduction
Language is one of the main components of identity and reflects the identity of the people of a country. The diversity of structure and norms influences the mental and linguistic mechanisms of the poet, and it is through attention to the interactions and confrontations of dialogues that we become familiar with the process of the formation of their mind and language. The creator of a work utilizes specific vocabularies and structures and follows a particular pattern of thinking and ideology. It is this ideology that determines the way of using linguistic forms, and it can be said that the linguistic choices of the writer are a reflection of these variables. Linguistic forms are not freely chosen, but the conditions of choice, such as the dominant discourse, the writer's background knowledge, their sociocultural knowledge, and so on, influence the linguistic forms in literary texts. Hamed Asgari's ghazals (lyrical poems) have a strong connection with his place of residence and the customs and traditions of that region. Any attentive and sensitive reader can sense this characteristic when reading his poetry. The poet's special attention to the living environment and the specific customs of Kerman has endowed his poetry with a unique atmosphere, imagery, and emotion.
Research Questions and Methodology
The main issue of this research is the manner and reason for the manifestation of these specific identities and local components of Kerman in Hamed Asgari's ghazals, for which we seek to answer the following questions: 1) What are the most important identity and local components in Hamed Asgari's ghazals? 2) How have these components given distinction to his poetry?
The present research method is descriptive-analytical, and the statistical population of this research is two collections of Hamed Asgari's ghazals titled "Khanoomi ke shoma bashid" and "Sormeie."
Discussion
Hamed Asgari's attachment to Kerman has a unique brilliance in his poetry, to the extent that Kerman and its historical capitals are manifested in his ghazals (lyrical poems) with a blend arising from love, Geography, history, social systems, the customs of the people, and the beliefs in the folk traditions of the Kermanis are expressed in his poetry based on a delicate interpretation, yet intertwined with a particular sense of alienation. The natural events and the atmosphere of Kerman have greatly influenced Asgari's refined and perceptive nature, and the poet has displayed his harmony with the joys and sorrows of the people of Kerman in his ghazals. The manifestations of the culture of Kerman in his poetry are discussed under four main axes: nature and the region, historical events and incidents, customs and folk beliefs, and proverbs.
Nature and the Region: As the birthplace and nurturer of Hamed Asgari's identity attachments, Kerman is replete with historical, bitter, and sweet memories. In his ghazals, the beauties of the nature of Kerman are often used as a background for expressing the poet's emotions and thoughts. It can be said that Asgari has poured Kerman into his poetry, to the extent that they are inseparable. The palm tree and date, one of the native elements of the climate and environment of Kerman, have a high frequency in Hamed Asgari's poetry. Another manifestation of the nature of Kerman in Asgari's poetry is the village and its concomitants. The beauty of the natural environment of the village and the sweet memories of childhood are prominently displayed throughout his poems.
Historical Events and Incidents: Historical events and natural incidents are one of the main sources of the literature of every nation. The Bam earthquake, one of the most painful natural disasters, which devastated the 2,500-year-old city of Bam in the early hours of December 26, 2003, has been deeply embedded in Hamed Asgari's mind and language, and he has referred to it in various parts of his poems. The conquest of Kerman by Agha Mohammad Khan Qajar in 1793 AD and the removal of twenty thousand pairs of eyes in the main square of the city, and the atrocities committed by this ruthless Qajar king against the people of this region, are among the most horrific events that human history has witnessed. This painful incident has repeatedly led to the creation of novel themes and imagery in the poet's imaginative workshop.
Customs, Folk Beliefs, and Proverbs: Folk beliefs in Hamed Asgari's poetry have provided the foundation and support for his literary arguments. The poet utilizes culture and folk literature to make his speech more concrete and more appealing while bringing the general realm of his poetry closer to the lives of the people, and at the same time, preserving the beliefs and convictions of the people. One of the customs mentioned in Hamed Asgari's poetry is the practice of bidding farewell to a guest with water, a mirror, and the Quran, which is observable everywhere in the country. One of the beliefs found in the folk culture is the connection between the arrival of a guest and certain events and occurrences.
Use of Proverbs: Proverbs are a mirror to reflect the folk culture that carries the semantic and experiential load of nations and represents the thoughts and mentalities of each nation. Sociologists can discern the spiritual and moral characteristics of a society through this avenue. Proverbs are the point of connection between formal and oral literature. Hamed Asgari pays a great deal of attention to proverbs and has incorporated them into the folds of his poems, and through a simple and beautiful interaction with them, he has made the language of his poetry simple and intimate.
Conclusion
The identity and local elements in his ghazals (lyrical poems), while creating an artistic image, have provided the groundwork for logical reasoning in his poems to support the subject matter and imagery, and enable him to convince the audience. The linguistic-cultural manifestations of Kerman in his ghazals can be examined and analyzed in four parts. One of the identity and local markers in his ghazals is the description of the nature of Kerman and its various aspects. Date palms and palm trees are the central core of Asgari's descriptions of the nature of Kerman. He has beautifully depicted his love and devotion to the village and its people, which enriches the convincing power of the poem and serves as evidence for the poet's claim. Another identity and local marker in the poems of this Kermani ghazal writer is the reference to the historical events and incidents of his birthplace. He mentions the historical events and natural and social calamities of Kerman in his poems, and through this, while reviewing the history of his homeland, he creates images and themes that evoke the audience's sense of empathy. Referring to the customs and traditions of the people of Kerman and their folk beliefs is another aspect of identity and locality in Hamed Asgari's ghazals. In depicting the native beauties of Kerman, he draws from the spirit and soul of the lover. One of the reasons for using popular beliefs and convictions in his poetry is to provide reasoning, support, and a basis for justifying and explaining the poetic statements. The use of proverbs related to Kerman is another local and identity marker in Hamed Asgari's ghazals. Any reader, by reading his poetry and his proverbs, realizes that this poet is well-acquainted with the culture and customs of Kerman.
References
Eshaghi, Zahra and Hanie Ahrrabi Arghachin (2021) "Rhetorical Criticism of the Poems in the Book Sormehei by Hamed Asgari," The First National Conference on Rhetoric and Literary Theory. (In Persian)
Oskuyi, Narges (2015a) "The Impact of Folk Culture on Formal Poetry," Quarterly Journal of Persian Language and Literature Research, No. 39, pp. 1-22. (In Persian)
------------------- (2015b) "Explanatory Styles of Khorasani Style Poets," Journal of Poetry Research, No. 23, pp. 29-48. (In Persian)
Esmaeili, Ali (2015) "Ethnographic Study of Beliefs, Customs and Folk Culture in Kerman Province", Proceedings of the International Conference on Research in Behavioral and Social Sciences, Turkey, pp. 321-360. (In Persian)
Afrashi, Azita (2011) "New Trends in Research in Cognitive Semantics," Journal of Researchers, No. 23, pp. 127-129. (In Persian)
Akbari, Abbas and Ali Sadeqi Taheri (2014) "Comparative Study of Kerman and Mashhad Ceramics in the Safavid Period and the Extent of their Influence from Chinese Art," Quarterly Journal of Negare, No. 29, pp. 75-87. (In Persian)
Al-Taei, Ali (1999) Ethnic Identity Crisis in Iran, Tehran, Shadegan. (In Persian)
Omidali, Hojjatollah and Fatemeh Soltani (2023) "Fasting and Ramadan in the Romantic View of Some Persian Language Poets," Literary School Research Journal, No. 21, pp. 135-165. (In Persian)
Pournama Arian, Taqi (2002) Traveling in the Fog, Tehran, Negah. (In Persian)
Pirnia, Hassan and Abbas Eghbal Ashtiani (2009) History of Iran, Tehran: Behzad. (In Persian)
Tamimi Dari, Ahmad (2014) Folk Culture, Tehran, Mahkameh. (In Persian)
Jafari Jazi, Masoud (1999) The Course of Romanticism in Europe, Tehran, Markaz. (In Persian)
Hosseini, Hashemi and Mansurah Chāboksār (2020) "Analysis of the Form and Decoration of Hookah Vases in the Safavid Era", Biannual Journal of Islamic Art Negarine, Autumn and Winter, No. 20, pp. 169-187. (In Persian)
Zolfaghari, Hassan (2007) "Iranian and Religious Identity in Persian Proverbs," National Studies Quarterly, No. 30, pp. 27-52. (In Persian)
Rahimi, Mansour, and Seyyed Ahmad Parsa (2021) "Reflection of the Components of the Study of Cultural and Discursive Backgrounds of Identity Formation in the Poetry of Oghab Khanari," Journal of Poetry Research, No. 49, pp. 157-174. (In Persian)
Rouhani, Masoud and Mohammad Enayati (2010) "National Identity Article: Components of National Identity in Contemporary Poetry (Case Study: The Poetry of Mohammad-Reza Shafi'i Kadkani)," National Studies Quarterly, 11th year, No. 2, pp. 42-66. (In Persian)
Sebt-ul-Nabi, Zahra Sadat (2022) Stylistics of Hamed Asgari's Ghazals, Master's Thesis, supervised by Hojjatollah Omidali and Fatemeh Soltani, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Languages, Arak University. (In Persian)
Shafi'i Kadkani, Mohammad-Reza (2012) Poetic Imagery in Persian Poetry, Tehran, Agah. (In Persian)
Sadeqi-Givi, Maryam and Bahare Parhizkari (2011) "Explaining the Components of Traditional and Modern Woman's Identity in the Poetry of Parvin E'tesami," Quarterly Journal of Persian Language and Literature Research, No. 20, pp. 207-227. (In Persian)
Asgari, Hamed (2016) The Lady You Are, Karaj, Shani. (In Persian)
------------------ (2020) Sormehei, Tehran, Nimazh. (In Persian)
------------------ (2022) Godar (Memoirs of a Sixties Decade), Tehran: Mehrestan. (In Persian)
Goodarzi, Hossein (2004) "National Identity in the Poetry of Pazhman Bakhtiari," National Studies Quarterly, 5th year, No. 4, pp. 20-44. (In Persian)
Mahjoub, Mohammad-Ja'far (2007) Iranian Folk Literature, edited by Hassan Zolfaghari, two volumes, Tehran, Cheshmeh. (In Persian)
Mousa-Abadi, Reza and Batool Fakhr-e-Islam (2019) "Reflection of National Identity and its Components in the Poetry of Distinguished Poets of the Constitutional Era," National Studies Quarterly, 20th year, No. 1, pp. 39-61. (In Persian)
Nobel, William (2008) Narrative Suspension and Action, translated by Mehrnush Talai'i, Ahvaz, Rash. (In Persian)
Waring, Philippa (1992) The Cultural Encyclopedia of the Supernatural, Vol. 1, translated by Ahmad Hajaran, Tehran, Movafagh. (In Persian)
Wellek, Rene and Austin Warren (1994) Theory of Literature, translated by Ziya Movahhed and Parviz Motehari, Tehran, Elmi-Farhangi. (In Persian)
اسحاقی، زهرا و هانیه اهرابی عرقچین (1400) «نقد بلاغی اشعار کتاب سرمهای از حامد عسگری»، نخستین همایش ملی بلاغت و نظریه پردازی ادبی.
اسکویی، نرگس (1394الف) «تأثیر فرهنگ عامه بر شعر رسمی»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 39، صص 1-22.
------------ (1394ب) «شیوههای تعلیلی شاعران سبک خراسانی»، مجله شعرپژوهی، شماره 23، صص 29-48.
اسماعیلی، علی (1394) «بررسی مردم¬شناختی عقاید و باورها و فرهنگ عامه در استان کرمان»، مجموعه مقالات کنفرانس بین¬المللی پژوهش در علوم رفتاری و اجتماعی، ترکیه، صص 321-360.
افراشی، آزیتا (1390) «روندهای جدید پژوهش در معنی¬شناسی شناختی»، مجله پژوهشگران، شماره 23، صص 127- 129.
اكبري، عباس و علي صادقي طاهري (1393) «بررسي تطبيقي سفال¬هاي كرمان و مشهد در دوره صفوي و ميزان تأثير آن از هنر چيني»، فصلنامه علمي- پژوهشي نگره، شماره 29، صص 75- 87.
الطایی، علی (1378) بحران هویت قومی در ایران، تهران، شادگان.
امیدعلی، حجتاله8 و فاطمه سلطانی (1402) «روزه و رمضان در نگاه رمانتیک برخی از شاعران زبان فارسی»، پژوهشنامه مکتبهای ادبی، شماره 21، صص 135-165.
پورنامداریان، تقی (1381) سفر در مه، تهران، نگاه.
پیرنیا، حسن و عباس اقبال آشتیانی (1388) تاریخ ایران، تهران، بهزاد.
تمیمداری، احمد (1393) فرهنگ عامه، تهران، مهکامه.
جعفری جزی، مسعود (1378) سیر رمانتیسم در اروپا، تهران، مرکز.
حسيني، هاشم و منصوره چابكسوار (1399) «تحليل ريخت و تزيين در كوزه قليانهاي عصر صفوي»، دوفصلنامه نگارينه هنر اسلامي، پاييز و زمستان، شماره 20، صص 169-187.
ذوالفقاری، حسن (1386) «هویت ایرانی و دینی در ضربالمثلهای فارسی»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 30، صص 27-52.
رحیمی، منصور و سید احمد پارسا (1400) «بازتاب مؤلفههای بررسی زمینههای فرهنگی و گفتمانی شکلگیری هویت در شعر عقاب خانلری»، مجلۀ شعرپژوهی، شمارۀ 49، صص 157-174.
روحانی، مسعود و محمد عنایتی (1389) «هویت ملی مقالۀ مؤلفههای هویت ملی در شعر معاصر (مطالعۀ موردی: شعر محمدرضا شفیعی کدکنی)»، فصلنامۀ مطالعات ملی، سال یازدهم، شمارۀ 2، صص 42-66.
سبطالنبی، زهرا سادات (1401) سبکشناسی غزلیات حامد عسگری، پایاننامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی حجت¬الهر امیدعلی و فاطمه سلطانی، رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و زبانها، دانشگاه اراک.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391) صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگه.
صادقیگیوی، مریم و بهاره پرهیزکاری (1390) «تبیین مؤلفههای هویت سنتی و مدرن زن در شعر پروین اعتصامی»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 20، صص 207-227.
عسکری، حامد (1395) خانمی که شما باشید، کرج، شانی.
----------- (1399) سرمه¬ای، تهران، نیماژ.
----------- (1401) گٌدار (خاطرات یک دهه شصتی)، تهران، مهرستان.
گودرزی، حسین (1383) «هویت ملی در شعر پژمان بختیاری»، فصلنامه مطالعات ملی، سال پنجم، شمارۀ 4، صص 20-44.
محجوب، محمدجعفر (1382) ادبیات عامیانه ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، دو جلد، تهران، چشمه.
موسیآبادی، رضا و بتول فخر اسلام (1398) «بازتاب هویت ملی و مؤلفههای آن در شعر شاعران برجستۀ عصر مشروطه»، فصلنامه مطالعات ملی، سال بیستم، شمارۀ 1، صص 39-61.
نوبل، ويليام (1387) تعليق و كنش داستاني، ترجمه مهرنوش طلايي، اهواز، رسش.
وارینگ، فلیپا (1371) فرهنگ خرافات، ترجمه احمد حجاران، جلد 1، تهران، موافق.
ولك، رنه و آستين وارن (1373) نظريه ادبيات، ترجمه ضياء موحد و پرويز مهاجر، تهران، علمي- فرهنگي.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و سوم، تابستان 1403: 90-65
تاريخ دريافت: 13/12/1402
تاريخ پذيرش: 15/07/1403
نوع مقاله: پژوهشی
بررسی و تحلیل فرهنگ عامه در غزلیات «حامد عسگری»
با تکیه بر جلوههای تاریخ و فرهنگ کرمان
حجتالله امیدعلی1
فاطمه سلطانی2
چکیده
هر اثر ادبی علاوه بر اینکه برآمده از قدرت هنری و ذهنی شاعر/ نویسنده است، از آگاهی جمعی و طبقه اجتماعی خالق اثر هم تأثیر پذیرفته است و نشانههای مختلف جامعه و فرهنگ او را در خود دارد. با مطالعۀ آثار ادبی میتوان به رابطه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی آن آثار با جامعه و ایدئولوژیهای پیدا و پنهان آنها پی برد. غزلیات «حامد عسگری» -شاعر معاصر کرمان- یکی از نمایشگاههای زبانی- فرهنگی مردم کرمان محسوب میشود. نشانههای هویتی و بومی در زبان شعر او بیانگر دلبستگیهای شاعر به کرمان و آداب و رسوم مردمانش است. این پژوهش با بررسی نشانههای بومی و هویتی در غزلیات این شاعر معاصر، در پی پاسخ به این پرسش است: نشانههای هویتی و بومی در غزلیات حامد عسگری، چه تأثیری بر زبان شعر و تصویرپردازیهای شاعرانه او داشته است؟ روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است و دو مجموعه شعر حامد عسگری را بررسی میکند. تحلیل تصویرسازیهای زیبا و مضمونآفرینیهای جذاب و بدیع این شاعر غزلسرای معاصر با محور قرار دادن عناصر و جلوههای طبیعت کرمان، حوادث و بلایای تاریخی، استفاده از ضربالمثلهای کرمانی و اشاره به آداب و رسوم کرمانیها و... از مهمترین نتایج این پژوهش است.
واژههای کلیدی: شعر فارسی، غزل معاصر، حامد عسگری، فرهنگ عامه و کرمان.
مقدمه
کاری که چشمهای شما کرد با دلم |
| قاجار هم نکرد به کرمان و زندها |
مطالعه ابزار و عناصری که هویت یک جامعه زبانی را تشکیل میدهد، اهمیت زیادی دارد و از این طریق میتوان به مطالعه جنبههای مفهومی و اجتماعی تنوعات درونزبانی پرداخت. هر متنی بر اساس سازمان و نظامی از متغیرهای فرازبانی نظیر روابط قدرت، فرهنگ، سیاست، تاریخ، قوانین حاکم بر جامعه و محدودیتها شکل میگیرد و نویسنده به عنوان آفریننده یک متن، آن را سازماندهی میکند.
ادبیات هر ملتی، وضع موجود آن جامعه را تاحدودي منعکس میکند. از اینجهت گفته شده است که ادبیات، نسخه بدل زندگی آن ملت است و از «ادبیات میتوان به عنوان سندی اجتماعی برای به دست آوردن نکات کلی تاریخی- اجتماعی استفاده کرد» (ولک و وارن، 1373: 99). در واقع ادبیات با کارکرد خاص خود، بخشی از اوضاع و احوال اجتماعی را ثبت و ضبط میکند و آن قسمتی را که تاریخنگاران نمیخواهند یا نمیتوانند به ثبت برساند، ادبیات به عهده میگیرد و اطلاعات ارزندهای درباره اوضاع و شرایط اجتماعی دورههای مختلف جامعه در اختیار مخاطب قرار میدهد. یک متن ادبی، دلالتهای مختلف دارد که میتوان از طریق تعامل و تقابل آن با دیگر متون، گفتمانها و صداهای گوناگونی را که متن از آن گذر کرده است فهمید و بر اساس دلالتهای گفتمانی، اجتماعی و روانشناختی و... به درک بخشهایی از لایههای پنهان متن و فرامتن دست یافت.
هویت، یکی از مقولههای مهمی است که پیوند اساسی با جامعهشناسی، نشانهشناسی فرهنگی، تحلیل گفتمان، انسانشناسی و نقد ادبی دارد. هویت شامل عقاید و رفتارهایی است که مبنای عمل گروهی از افراد قرار میگیرد. به بیان دیگر، مجموعه ویژگیهای اساسی اجتماعی، فرهنگی، روانی، فلسفی و تاریخی که بر همانندی اعضای گروه با یکدیگر دلالت میکند یا آنان را در یک دوره زمانی و مکانی معین به طور مشخص قابل قبول و آگاهانه از سایر گروهها متمایز میکند (الطایی، 1387: 139).
هویت، مفهومی ثابت و انعطافناپذیر نیست؛ بلکه سیال است و در بستر اجتماع شکل میگیرد و پیوسته با بیانی نو و متناسب با هر عصر بهمثابه گفتمان حاکم بازسازی و بازنمود میشود. مفهوم فرهنگ از مفاهیمی است که پیونددهندۀ پژوهشهای بینامتنی در حوزههای علوم اجتماعی سیاست و نقد ادبی است. خوانشهای متعدد از مفهوم فرهنگ با رویکردهای گفتمانی سیاسی، فرهنگی و جامعهشناسی در دست است. نشانهشناسی فرهنگی در پی بررسی فرهنگ به عنوان بخشی از سپهر نشانهای است تا تفاوت نظامهای نشانهای یک فرهنگ با فرهنگ دیگر، بازنمایی هویت و تعیین مرزهای فرهنگی، تعامل و تقابل فرهنگهای متفاوت و... را آشکار نماید.
علاقه و دلبستگی به هویت ملی در کلام و رفتار مردمِ متعلق به آن هویت، تجلی محسوس دارد و کمتر فردی در یک جامعه را میتوان سراغ گرفت که دارای تعلق خاطر عاطفی به سرزمین، آداب و رسوم، فرهنگ و زبان مادری نباشد. هر اثر ادبی در تار و پود خود، نشانههایی از سرچشمههای هویتی و فرهنگی نویسنده یا شاعر را داراست و با مطالعه آن میتوان بخشهای حیات اجتماعی و فرهنگی شاعر و تحولات و تغییرات اساسی را در لایههای درونی اجتماع مشاهده کرد. گاهی مطالعۀ آثار بازماندۀ فرهنگ عامه، چنان روشنگر اخلاق و وضع روحی جامعۀ خویش است که هیچ کتاب تاریخی و جامعهشناسی نمیتواند چنین پرتویی به زندگانی اجتماعی آن روزگار بیفکند (محجوب، 1382: 67).
زبان، یکی از مؤلفههای اصلی هویت است و هویت مردم هر کشوری را نشان میدهد. تنوع ساختار و هنجارها بر سازوکارهای ذهنی و زبانی شاعر تأثیرگذار است و از طریق دقت در تعاملات و تقابلات گفتوگوهاست که با فرایند شکلگیری ذهن و زبان او آشنا میشویم. در واقع تعامل و تقابلهای شناختی، به منظور هویتیابی سویههای پنهان روان نویسنده است تا از این طریق، دلبستگیها و بحرانهای روحی او را افشا کند.
پرسشها، روش و جامعه آماری پژوهش
هر متنی بر اساس سازمان و نظامی از متغیرهای فرازبانی نظیر فرهنگ، تاریخ، روابط قدرت، سیاست، قوانین حاکم بر جامعه و... شکل میگیرد و آفرینندۀ اثر، آنها را سازماندهی میکند. خالق یک اثر از واژگان و ساختارهای خاصی بهره میجوید و از الگوی فکری و ایدئولوژی خاصی پیروی میکند. در حقیقت این ایدئولوژی است که چگونگی استفاده از صورتهای زبانی را رقم میزند و میتوان گفت گزینش زبانی نویسنده، بازتابی از این متغیرهاست. صورتهای زبانی، آزادانه انتخاب نمیشود، بلکه شرایط انتخاب از قبیل گفتمان غالب، دانش زمینهای نویسنده، دانش اجتماعی فرهنگی او و... صورتهای زبانی را در متنهای ادبی تحت تأثیر قرار میدهد.
غزلیات حامد عسگری، پيوند زيادي با محل زندگي او و آداب و رسوم آنجا دارد. هر مخاطب دقيق و حساسي با خواندن شعر او، اين ويژگي را حس ميكند. توجه خاص اين شاعر كرماني به محيط زندگي و آداب و رسوم خاص کرمان، فضا، تصوير و عاطفۀ ويژهاي به شعر او بخشيده است. چگونگی و چرایی نمود اين مؤلفههاي هویتی و بومي خاص كرمان در غزليات حامد عسگري، مسئله اصلي اين پژوهش است كه براي روشن شدن اين مسئله در پي پاسخ به اين پرسشها هستيم: 1- مهمترين مؤلفههاي هویتی و بومي غزليات حامد عسگري كدامند؟ 2- اين مؤلفهها، چگونه به شعر او تشخص بخشيده است؟
روش تحقیق حاضر، توصیفی- تحلیلی است و جامعه آماری این پژوهش، دو مجموعه غزل حامد عسگری با نامهای «خانمی که شما باشید» و «سرمهای» است.
پیشینه پژوهش
دربارۀ حامد عسگری و اشعارش، تحقیقات زیادی انجام نگرفته است. همین نکته، یکی از انگیزههای نویسندگان برای تحلیل اشعار وی بوده است. با توجه به تفحص نویسندگان، دو پژوهش ذیل درخور ذکر هستند.
نخست، پایاننامه سبط نبی (1401) با عنوان «بررسی سبکشناختی غزلیات حامد عسکری» است. نویسنده در این پژوهش در سطح ادبی، صور خیال به کار رفته در اشعار حامد عسگری و میزان تأثیرگذاری آن در خلق زیبایی اشعار او را تحلیل و بررسی کرده است. افزون بر آن، ویژگیهای اشعار حامد عسکری را در سطح زبانی تحلیل کرده، تمام عواملی زبانی مؤثر را در جذب مخاطبان شعری ذکر کرده است.
دوم، پژوهش اسحاقی و اهرابی (1400) با عنوان «نقد بلاغی اشعار کتاب سرمهای از حامد عسگری» که نویسندگان در این مقاله با بررسی ویژگیهای زبانی، ادبی و فکری اشعار حامد عسکری به این نکته رسیدهاند که او در دو بخش زبانی و ادبی موفق عمل کرده است، ولی در زمینه فکری بهخوبی عمل ننموده است. مفهوم خستگی روحی در اشعار او، بسامد بالایی دارد که خود میتواند عامل هشداردهندهای باشد.
دربارۀ مؤلفههای هویتی و بومی، پژوهشی در اشعار عسکری صورت نگرفته است، ولی در شعر برخی شاعران به آنها پرداخته شده است که در ذیل به چند مورد اشاره خواهد شد:
گودرزی (1383) در مقالۀ خود با عنوان «هویت ملی در شعر پژمان بختیاری» با تمرکز بر مفهوم هویت و ارائه تعریف و عناصر هویت ملی و تعلق خاطر پژمان بختیاری به فرهنگ ایران بیان میدارد که این شاعر، ابعاد هویتی جامعهاش را در فراز و نشیبهای تاریخی به یاد دارد و از انقلاب مشروطه، جنگ جهانی اول و دوم، نهضت ملی شدن نفت و... در شعر خود بهره برده است.
روحانی و عنایتی (1389) در پژوهش خود با عنوان «مؤلفههای هویت ملی در شعر معاصر (مطالعه موردی: شعر شفیعی کدکنی)» اشاره کردهاند که شاعر مورد بحث در شعر خود به آیینهای باستانی، شخصیتهای اسطورهای، تاریخ و فرهنگ گذشته و جغرافیای ایران قدیم که از عناصر فرهنگ و هویت ملی به شمار میآیند، توجه زیادی داشته است.
صادقی گیوی و پرهیزگاری (۱۳۹۰) در مقالهای با عنوان «مؤلفههای هویت سنتی و مدرن در شعر پروین اعتصامی»، هویت زن را در دو بعد سنتی و مدرن بررسی کردهاند.
رحیمی و پارسا (1400) در مقالۀ خود با عنوان «بررسی زمینههای فرهنگی و گفتمانی شکلگیری هویت در شعر عقاب خانلری» کوشیدهاند تا با رویکرد بینامتنی، عناصر مشترک گفتمانی و انسانشناسی را در پیوند با عنصر هویت به کار گیرند و به بازنمایی هویت عقاب در شعر خانلری بپردازند. ایشان نشان میدهند که مرگ در ابتدای روایت، رانهای آلوده است که سوژه را به چارهجویی وامیدارد؛ اما پس از تعامل با فرهنگ دینی، به هویت اجتماعی خود بازمیگردد.
موسیآبادی و فخر اسلام (۱۳۹۸) در پژوهشی با عنوان «بازتاب هویت ملی و مؤلفههای آن در شعر شاعران برجسته عصر مشروطه» درباره عناصر و مؤلفههای هویت ملی یعنی زبان، تاریخ و فرهنگ، سرزمین و دین در شاعران دوره مشروطه بحث کرده و به این نتیجه رسیدهاند که از میان مؤلفههای هویت ملی، توجه به سرزمین و وطن، بیشترین بسامد را داشته است.
اسماعیلی (1394) در باب جلوههای تاریخ و فرهنگ کرمان، مقالهای نوشته است با نام «بررسی مردمشناختی عقاید و باورها و فرهنگ عامه در استان کرمان». این پژوهش که فرهنگ و جامعه انسانی استان کرمان را در آینه فردا مینگرد، بر این نکته تأکید کرده است که فرهنگ عامه مردم کرمان، زمینه را برای تجربههای زیستشده اهالی ایجاد میکند و اهالی از الگوهای گذشته اعتقاداتشان، چگونگی ساماندهی صحیح و مناسب جامعهپذیری و فرهنگییابی زندگی خود را در حال و آینده میآموزند.
اسکویی (۱۳۹۴) در مقالۀ «تأثیر فرهنگ عامه بر شعر رسمی» معتقد است که فرهنگ و ادبیات عامه، نقش مهمی را در تقویت و تبیین بیشتر مبانی فکری و ذهنی شاعر در بیان ادبی ایفا میکند و به عنوان پشتیبان و زمینهساز اثبات مدعا در شیوههای تحلیلی ادبی عمل میکند.
معرفی شاعر و آثارش
حامد عسکری در شهرستان بم ديده به جهان گشود. در سال 1385، اولین مجموعه شعریاش را با عنوان «حال و حوایی از ترنج و بلوچ» به چاپ رساند. در این مجموعه اغلب اشعار در قالب غزل و رباعی و با مضامینی چون غم، عشق و جدایی سروده شدهاند. دومین مجموعه شعر او، «خانمی که شما باشید» است که در سال 1388 به چاپ رسید. در این مجموعه، 33 غزل با مضامین عشق و جدایی و وصف معشوق و یک مثنوی در غم زلزلۀ کرمان سروده است. سومین مجموعه شعری او با عنوان «سرمهای» در سال 1393 به چاپ رسید. این مجموعه نیز شامل 37 غزل است که مضمون اغلب آنها، عشق و وصف معشوق و دوری و جدایی است. آخرین مجموعه شعری که از او به چاپ رسیده است، مجموعۀ ترانههای اوست که با عنوان «پریشب» در سال1397 به چاپ رسید. حامد عسکری بعد از این چهار مجموعه شعر، سه اثر به نثر به چاپ رساند. اولین کتاب نثر او با عنوان «پریدخت» در سال 1397 به چاپ رسید. این کتاب، مجموعه نامههای عاشقانه است که زبانی قاجاری، اما ساده و روان و دلنشین دارد. دومین کتاب نثر او نیز «خال سیاه عربی» نام دارد که سفرنامه حج اوست و با نثری کاملاً روان و بیتکلف و با چاشنی طنز، خوانندگان زیادی را مجذوب خود کرده است. این کتاب اولین بار در سال1399 به چاپ رسید. سومین کتاب نثر او نیز «گدار» نام دارد که جدیدترین اثر اوست و در نمایشگاه کتاب تهران در اردیبهشت سال 1401 رونمایی شد. این کتاب مجموعه خاطرات دوران کودکی اوست.
بحث اصلی
نشانههای هویتی به مجموعهای از ویژگیها، سنتها، باورها، تاریخچه و زبان یک فرهنگ اشاره دارد که برای شناسایی هویت یک جامعه به کار میرود. به بیان دیگر نشانههای هویتی، عناصری است که نشانهگذاری برای یک فرهنگ و تمدن خاص را در بردارد. این عناصر میتواند شامل زبان، ادبیات، هنر، معماری، عادتها و رفتارهای اجتماعی و... باشد.
نمودهای فرهنگ عامه که محصول خلاقیت و آفرینشهای جمعی جوامع محلی و قومی هستند، ذخائر علمی، ادبی و هنری کشورها را تشکیل داده، یکی از عناصر اساسی میراث فرهنگی سنتی کشورها تلقی میشود. این فرهنگ که مجموعهای از آداب و رسوم، رفتارها و باورها و اعتقادات عامیانه رایج در میان هر قوم و ملت است، از نسلی به نسل دیگر انتقال مییابد.
دلبستگی حامد عسگری به کرمان، درخششی کمنظیر در شعر او دارد، به گونهای که کرمان و سرمایههای تاریخیاش با تلفیقی برخاسته از عشق در غزلیات او هویداست. جغرافیا و تاریخ و نظامهای اجتماعی و عادات مردمان و اعتقاد به باورهای عامیانه کرمانیها بر پایه قرائتی لطیف در عین حال عجین با غربت خاصی در شعر او بیان شده است.
بخش مهمی از این تعلق خاطر به فرایند نهادینهسازی این عناصر در شخصیت فرد در دوران کودکی بازمیگردد. سرزمین و جغرافیای طبیعی از نخستین عناصر هویت است که در ذهن افراد جای میگیرد و در بزرگسالی نیز توأم با خاطرات عهد کودکی همواره با آدمی است.
احساس تعلق به یک تاریخ و حوادث و اتفاقات مورد توجه یک محیط همواره مورد
توجه افراد آن منطقه قرار میگیرد. حکایتها، نمادها، اسطورهها، قصهها، در فرهنگ یک ملت بیانگر نوعی تعلق خاطر و تقویت بنیانهای هویتی فرد است و از این طریق میتوان پی برد که هر شخص به چه چیزهایی تعلق خاطر و احساس وفاداری میکند. این نوع تنوعات زبانی، ریشه در مفاهیم مشترک شخص با عناصر هویتساز او دارد.
حوادث طبیعی و فضای کرمان، طبع لطیف و نکتهبین حامد عسگری را بسیار تحت تأثیر قرار داده است و شاعر همنوایی با شادیها و غمهای خود را با مردم کرمان در غزلیاتش به نمایش گذاشته است. جلوههای فرهنگ کرمان در شعر او در چهار محور اصلی طبیعت و بوم، حوادث و اتفاقات تاریخی، آداب و رسوم و باورهای عامیانه و ضربالمثلها مورد بحث قرار میگیرد.
طبیعت و بوم
کرمان به عنوان رویشگاه و پرورشگاه تعلقات هویتی حامد عسگری، آکنده از خاطرات تاریخی و تلخ و شیرین است. در غزلهای او، زیباییهای طبیعت کرمان اغلب به عنوان پسزمینه برای بیان احساسات و اندیشههای شاعر به کار رفتهاند. میتوان گفت که عسگری، کرمان را در شعر خود ریخته، به طوری که از هم جدانشدنی هستند. نخل و خرما، یکی از عناصر بومی اقلیم و محیط کرمان است که در شعر حامد عسگری، بسامد بالایی دارد. او در کتاب خاطراتش مینویسد: «این قدری که حقیر از نخل و باغ خرما خاطره دارم، ایرج حسابی از پدر بزرگوارشان، جناب پروفسور حسابی خاطره ندارد» (عسگری، 1401: 130).
ز نخلهای کویری بپرس حال دلم را |
| تو قدر آب چه دانی که در کنار فراتی |
|
| (همان، 1395: 56) |
کاربرد تصاویر و استعارهها در هر حوزه، نگرش شاعر و باورهای اعتقادی او به این اتفاق را نشان میدهد. بنابراین به تصویر کشیدن جلوههای مختلف نخل و خرما در شعر حامد عسگری، برگرفته از طبیعت و جغرافیای کرمان است. در بیت زیر، شاعر وجهشبه «استواری» را از نخل گرفته و ترکیب اضافه تشبیهی زیر را خلق کرده است:
یاد دادند به ما نخل کمر تا نکنیم
|
| آنچه داریم ز بیگانه تمنا نکنیم |
|
| (همان: 39)
|
واقعیتهای متن زبانی را ایدئولوژی، اجتماع، فرهنگ و سیاست تشکیل میدهد؛ اینها مؤلفههایی است که با تکیه بر آن میتوان هر گفتمان و متنی را بررسی کرد. تلقی ضمنی و صریح گویندگان از تنوعات زبانی و درک آنان از این پدیده مورد توجه اجتماع میتواند باشد. ویژگیهای معنایی و شبکۀ شعاعی انعطافپذیر در برابر سطوح زبان، حاصل رابطۀ تعاملی مجموعهای پیچیده از رخدادهای نظام زبان است. هر گفتمان تلاش میکند که به شیوهای خاص، معانی سازگار با خود را بیان کند. واژگان در شعر، ابزار و مواد اوليه در عيني كردن و بیان گفتمان، انديشه و عاطفۀ هنرمند است و دلالتهاي معنايي زيادي مييابند و حوزۀ معنايي شعر را گسترش ميدهند. با دقت در شعر این شاعر خوشذوق کرمانی، بسياري از واژگان، تصويري از يك شيءاند و از همنشيني آنها، فضا، مكان، حركت و زندگي در شعر شكل ميگيرد؛ گويي انسان با يك صحنه طبيعي روبهرو است و كليت انداموار و به هم پیوسته آن را مينگرد. توصيف، بيش از همۀ عناصر ديگر در ايجاد فضاي شعر نقش دارد؛ تاحدي كه برخي توصيف را «به عنوان سكوي پرش براي فضا و حال و هوا ميدانند» (نوبل، 1387: 98).
عسگری، توجه خاصی به این توصیفات داشته است. از همین منظر توانسته فضاهایی مناسب با عواطف و اندیشههای خود خلق کند. در بیت زیر هم از یک دل سیر دیدن معشوقش، اینگونه پرده برمیدارد:
با این بهانه که باید از باغ خرما بچینی
|
| رفتی و من یک دل سیر دیدم خرامیدنت را |
|
| (عسگری، 1395: 45) |
بیان این فضا و حال و هوا با چنین زبانی ساده و صمیمی، برای هر مخاطبی که از پشت دیوار کوچۀ معشوق، خرامیدن او را به نظاره نشسته است، حسی نوستالوژیک دارد. كيفيت عاطفي و القای حسهای مشترک با مخاطب، نقش مؤثري در توصیفهای شعر عسگری و به دنبال آن، فضاي شعر دارد:
من نخل شدم، قرار شد خم نشوم |
| جز با تو و خندههات، همدم نشوم |
یک سیب دگر بچین و حوایی کن |
| نامردم اگر دوباره آدم نشوم
|
|
| (همان: 36) |
در بیت بالا، شاعر با قرار دادن نخل به عنوان زمینه اصلی شعر و با بهرهگیری از تلمیح، ایهام تناسب -آدم- خلق کرده است. گفتنی است که در پشت هر تلمیح، گنجینه بسیار غنی از موضوعات گوناگون نهفته است. از قبیل اسطورهها، ادیان، تاریخ ملل و... که درک هر تلمیح در گرو نکتهدانی و آشنایی مخاطب است. در بیت زیر هم نخل مشبهبه قرار گرفته است:
دستهای من دو نخل دیرسالند و تنم
|
| از تن تفتیدۀ بم هم بیابانیتر است |
|
| (عسگری، 1395: 11) |
این هنجارگریزی باعث پررنگتر شدن و تأثیرگذاری بیشتر این ترکیب شده است. البته برای مخاطبی که بداند قطع درخت نخل کهنسال کراهت دارد، زیبایی این تشبیه بیشتر خواهد بود.
در جایی دیگر، خرما و نخل به عنوان نمادهایی از زیبایی و الگویی برای عشق و عاشقی به کار رفتهاند. شاعر با استفاده از تصویرآفرینی با خرما و نخل توانسته است زیباییهای طبیعی و فرهنگی کرمان را به شکلی جذاب و شیرین به تصویر بکشاند:
یا نخل یا نگار؛ به تاراج رفته است
|
| عمر من و پدر سر این قدبلندها |
|
| (همان: 59) |
سر شدن عمر شاعر و پدرش برای نخل و نگار، لحنی طنّازانه است که اقناع مخاطب را در پی دارد. با تأمل در آرایههای ادبی میبینیم که در دل همه آنها، دروغ اقناعی وجود دارد که این دروغِ اقناعکننده در بستر استدلالهای هنری شاعران به وجود میآید. از منظری میتوانیم بگوییم که در بسیاری از آرایههای ادبی، حسن تعلیلهای مضمر وجود دارد.
تصویرسازی با خرما و رطب به عنوان نمادی از شیرینی و رویش و زندگی، نشان از نوع نگاه او دارد:
لبخند زدن، معجزۀ لبرطبیهاست |
| دنیا به خدا تشنه گیلاس لبیهاست |
|
| (همان: 29) |
تشبیه لب به رطب، تصویری است که بارها در شعر او دیده میشود. البته هر بار با ظرافتهایی متفاوت:
تا خنده تو میچکد از خوشۀ لبها |
| بیچاره بمیها و غم نرخ رطبها |
|
| (عسگری، 1395: 62) |
درباره نحوۀ رویارویی با معنا و تنوع معنایی، تفاوتهای عمدهای وجود دارد و تولید و درک زبان و تنوع معنایی بر مبنای تجربههای زبانی ملموس شکل میگیرد. این تنوع معنایی، فرصتی است برای پیوند زبان و اجتماع.
بسياري از اشيا و پديدههايي كه شاعر توصيف كرده است، شايد توجه کمتر شاعری را جلب کند. مثلاً در توصیف معشوق و رطبچینانی که برای باغ خرماداران مشغول کار هستند و حس و حالی که گاهی ممکن است در آنها به وجود آید، اینگونه بنمایهای برای این بیت دلنشین با لحنی طنزآمیز شده است:
جمعهها عصر حوله دور سرت میرسی از قنات پایینی
|
| سر راهت دوباره با وسواس مینشینی و پونه میچینی
| ||
پونهها را دوباره میکاری لای موهای خیس بیگل سر |
| میروی باز آه پشت سرت دشت پروانه را نمیبینی | ||
تو شکوهت میان دخترها، ای نجیب اصیل ای بومی
|
| مثل یک تخته فرش تبریزیست وسط فرشهای ماشینی | ||
پدرت کدخدا، خودت خاتون باغ خرما چهار گله شتر |
| پس غلط کرده عاشقت شده است، پسری کآمده رطبچینی | ||
|
| (همان: 47) | ||
یکی دیگر از نمودهای طبیعت کرمان در شعر حامد عسگری، روستا و ملازمات آن است. زیبایی طبیعت روستا و خاطرات شیرین دوران بچگی در جایجای اشعار او نمود بارزی دارد. اشتیاق زیاد او به روستا، زینتبخش صمیمیت و نجابت شعر او است:
«روستای نجیب شعر من است باغ اندام تو وجب به وجب
چشـم داری غزل غزل بادام .... گونه داری بغل بغل آلـو» (همان: 71)
او در کتاب «گدار» -خاطرات یک دهه شصتی- بارها خاطراتی را از کوچهباغها، قناتها، حیوانات و... بیان میکند. در جایی از این کتاب مینویسد:
«تابستانها ... صبحهامان در باغ میگذشت. وای به روزی که اناری شیطنت میکرد و زلفی از دیوار باغ بیرون میریخت و انارهای براق دلبری میکردند. یکی دو روز میرفتیم توی نخ صاحب باغ که کی میآید و کی میرود. عملیات حمله شروع میشد. سارقان قانعی بودیم و به نفری دو انار قانع. نباید درخت خیلی کچل میشد. انار که میخوردیم، میرفتیم سمت قنات اکبرآباد. از همه عمیقتر و خنکتر بود آبی زلال داشت» (عسگری، 1401: 75).
عسگری با كانوني قرار دادن روستا و وصف آنها، فضاي شعر را بسیار ملموس و دستیافتنی کرده است و همين امر موجب همذاتپنداری مخاطبان با شعر او شده است. او این عناصر را اغلب برای توصیف معشوق به کار میبرد:
زن همیشۀ شعرم، زنیست پاک و دهاتی
|
| تنش مزارع گندم، لبش دو شیشه مربا |
|
| (همان، 1395: 58)
|
او اغلب تصاویری را که از معشوق ارائه میدهد، با فضا و زندگی روستایی ارتباط دارد:
پوشیده بودی برایم آبیترین دامنت را |
| باد کولر تازه میکرد گلهای پیراهنت را | |
بی روسری، بی گل سر، میآوری روی ایوان |
| در دست سینی چای، بر گونه خندیدنت را | |
حالا گپ و حال و احوال، حالا کنارت نشستم |
| دل دادهام با سکوتم احوال پرسیدنت را | |
با این بهانه که باید از باغ خرما بچینی |
| رفتی و من یک دل سیر دیدم خرامیدنت را | |
بعد از گل و چای و نعناع، یک دسته ماهی قرمز |
| چشم انتظارند در حوض باز استکان شستنت را | |
باغی غزل نذر کردم یک بار دیگر ببینم |
| لبخندهای عجین با نارنج و آویشنت را | |
هر بار میرَم ولایت، بیبیم با گریه میگه |
| تَرسَم از اینه بمیرم، آخر نبینم زنت را | |
|
| (همان: 45) | |
عشق چون خون در رگهای غزلیات حامد عسگری جاری است و شاعر، این مفهوم و خواسته را با کمک آرایههای ادبی و زبان ساده و لحن صمیمی، شیرینتر و جذابتر میکند:
هر نسیمی كه نصیب از گل و باران ببرد |
| میتواند خبر از مصر به كنعان ببرد |
آه از عشق كه یك مرتبه تصمیم گرفت |
| یوسف از چاه درآورده به زندان ببرد |
|
| (همان، 1399: 13) |
شاعر با استفاده از تلمیح از طریق کلمات کلیدی در کلامی موجز، ضمن تأثیر بر مخاطب، فضل و دانش و نکتهپردازی خود را اظهار میدارد. ویژگی قابل توجّه تلمیح آن است که به عنوان یک شیوۀ فرمی برای تبیین ذهنیات میتواند اَشکال بلاغی مختلفی را در بطن خود جای دهد و بدین ترتیب هم جنبۀ مخیّل سخن را قوّت بخشد و هم بُعد القاییِ آن را برجسته سازد.
حامد عسگری خوب میداند که از لحاظ روانی، یافتن نکته و ارائه تصویری در شعر که مخاطب با آن آشنایی قبلی دارد، دلنشین است و این نفوذ و تأثیرگذاری شعر او را مضاعف میکند. در شعر زیر، خاطرهای اصیل و بومی از خود و معشوقش ارائه میدهد:
پرنده بودی و از بام من پَرَت دادند |
| تو ساک بستی و نام مسافرت دادند |
قدت خمید، نگاهت شکست، روحت مُرد |
| کلاغهای مزاحم چه بر سرت دادند؟ |
تو نیمِ دیگر من بودی و ندانستی |
| چه داغها که به این نیمِ دیگرت دادند |
خدا نخواست من و تو کنار هم باشیم |
| سه چار هفته به کنکور، شوهرت دادند |
|
| (عسگری، 1395: 53) |
عاشق شدن رعیتزاده بر دخترِ خان، موضوعی است که به گونههای مختلف، دستمایه مضمونآفرینیهای شاعر شده است:
قضاوت میکند تاریخ بین خان ده با من |
| که از من شعر میماند و از او، باغ گردویش |
رعیتزاده بودم، دخترش را خان نداد و من |
| هزاران زخم کهنه داشتم، این زخم هم رویش |
|
| (همان: 18) |
همچنین در بیت زیر:
وای بر تلخی فرجام رعیتپسری
|
| که بخواهد دلی از دختر یک خان ببرد |
|
| (همان، 1399: 13) |
حوادث و اتفاقات تاریخی
حوادث تاریخی و اتفاقات طبیعی، یکی از آبشخورهای اصلی ادبیات هر ملتی است. زلزله بم، یکی از دردناکترین بلایای طبیعی بود که در سحرگاه پنجم دی ماه 1382، شهر بم را با قدمتی 2500 ساله ویران کرد. این حادثه در ذهن و زبان حامد عسگری بسیار سنگین و ساری بوده و در جایجای اشعارش به آن اشاره کرده است. میدانیم «هر هنرمندی، دادههای موجود فرهنگ پیش از خود را در منظومۀ هنری و روحی خود، با کیمیای تخیل خویش، ذوب و دگرگون میکند و در نتیجه این کیمیاگری، مفاهیم و سایهروشنهای جدید و ویژۀ هنرمند خلق میشود» (امیدعلی و سلطانی، 1402: 132). وی در یک غزل- مثنوی، حس و حال غریب خود را وصف کرده است:
داغ داريم، نه داغـی كه بر آن اخم كنيم |
| مرگمان باد اگر شكوهای از زخم كنيم |
... بنويسيد زنـی مُرد كــــه زنبيل نداشت |
| پسری زير زمين بود و پدر، بيل نداشت |
بنويسيد كه با عطر وضو آوردند |
| نعش دلدار مرا لای پتــو آوردند |
... بنويسيد غـــم و خشت و تگرگ آمده بود |
| از در و پنجرهها ضجـــۀ مرگ آمده بود |
با دلی پر شده از زخـــم نمک میخورديم |
| دوش وقت سحر از غصه ترک میخورديم |
بنويسيد كـــه بم، مظهر گمنامیهاست |
| سرزمين نفس زخمی بسطامیهاست |
... مثل وقتی كه دل چلچلهای میشكند |
| مرد هـــم زير غــــم زلزلهای میشكند |
زير بارِ غــم شهرم، جگـرم میسوزد |
| به خدا بال و پرم، بال و پرم میسوزد |
مثل مرغی شده دل در قفسی از آتش |
| هــــر قدر اين ور آن ور بپرم مـــیسوزد |
|
| (عسگری، 1395: 38) |
اشاره به زلزله بم در دیگر اشعار او نیز دیده میشود:
یک شب میان شهر خرامید و عطسه زد |
| فرداش پنج دی، گسل اختراع شد | |||
|
| (همان: 14)
| |||
وی در شعر زیر با تضمین و آرایه حسن تعلیل، ویرانی بم را اینگونه شاعرانه بیان میدارد:
ننویسید که بم، تلی از آوار شده است
|
| بم به خال لب یک دوست گرفتار شده است |
|
| (همان: 39) |
حسن تعلیل در این بیت، ادعایی است. در این بیت، شاعر دلیل آوار شدن و ویرانی را عاشق شدن شهر میداند، نه زلزله. اینکه دلیل خود را با تضمین آورده، باعث زیبایی دو چندان بیت شده است. این نوع تصویر از کشف روابط میان دو چیز یا دو امر حاصل میشود که در خیال شاعر اتفاق میافتد. در بیت زیر هم شهر بم، مشبهبه قرار گرفته است:
برای شانههای شهر متروکی شبیه من |
| تکانهای گسل یکدفعه و ناگاهتر بهتر |
|
| (همان: 53) |
یکی از عمدهترین خلاقیتهای شاعر در بیان اندیشه و عواطف خود از رهگذر این نوع تصاویر حقیقی و اصلی انجام گرفته است:
بَم که بودم، فقر بود و عشق، اما روزگار
|
| زخم غربت بر دلم آورد اینجا بیشتر |
|
| (عسگری، 1395: 79) |
عواطف و زبان با هم ارتباط دارند. توجه به رابطۀ عواطف و زبان از این اندیشه سرچشمه میگیرد که «ارتباطات بشر همواره از افکار و احساسات او تأثیر میپذیرد و شناخت و عواطف هم بر تعاملات اجتماعی تأثیر میگذارد و هم از آن تأثیر میگیرد. این کل، مسئلهای است که عواطف را وارد مطالعات زبانشناسی میکند» (افراشی، 1390: 243).
من ارگ بم و خشت به خشتم متلاشی |
| تو نقش جهان هر وجبت ترمه و کاشی |
|
| (عسگری، 1395: 29) |
عسگری با مضامین و تصاویر ملموس و ارجاعی باعث ایجاد فضایی نظاممند در شعر شده و دیگر تصاویر بر محور تصور کانونی بم با یکدیگر پیوند استواری ایجاد کرده است و وحدت عاطفي گرفتهشده از حوزههاي مختلف، فضاي شعر را گیرا ساخته است.
در بیت زیر در وصف ویرانی ارگ بم در زلزله و اوج پریشانی شهر، اشاره میکند که به قدری این حادثه وحشتناک بود که شاه قاجار هم به دلداری آمده بود؛ شاه سنگدلی که پس از قتل عام در کرمان به بم رفت و در آنجا لطفعلیخان زند را با قساوت تمام کور کرد:
شهر آنقدر پریشان شده بود از تاریخ |
| شاه قاجار به دلداری ارگ آمده بود | |
|
| (همان: 38) | |
در بیت بالا شاعر به کمک تلمیح برای ادعای خود استدلال و پشتیبان آورده است و از طریق قیاس میان مدعای خود و امر تلمیحی، دلالتی عاطفی و شناختهشده را برای اقناع بهتر مخاطب میآورد تا با شباهت بین دو امر، ضمن حسیتر نمودن تصویر، آن را منطقی جلوه دهد.
تسخیر کرمان توسط آقا محمدخان قاجار در سال 1208 ه. ق و در آوردن بیستهزار جفت چشم در میدان اصلی شهر و جنایتی که این شاه سنگدل قجری در حق مردم این خطه انجام داد، از هولناکترین وقایعی است که تاریخ بشریت بر خود دیده است (پیرنیا و اقبال آشتیانی، 1388: 900). این حادثه دردناک، چندین بار در کارگاه تخیّل شاعر باعث خلق مضامین و تصاویری نو شده است که گاهی بسیار مورد تحسین قرار میگیرند و گاهی مطالبی برخلاف سنتها و هنجارهای جامعه بیان میکنند:
کاری که چشمهای شما کرد با دلم |
| قاجار هم نکرد به کرمان و زندها |
|
| (عسگری، 1395: ۳9) |
زمینه در استدلال مبتنی بر تلمیح بر پایه باورها و علایق برخاسته از کهنالگوها، انگارههای مذهبی و عواطف میهنی و فرهنگی بنا میگردد (اسکویی، 1394الف: 7). عسگری با طرح حادثهای تاریخی، ادعای مدنظرش را برای مخاطب ملموس و قابل دریافتتر میسازد.
چشم قاجار کسی دید و نلرزید دلش |
| بشنوید از من بیچشم که کرمانی نیست |
|
| (عسگری، 1399: 8) |
شاعر در بیت زیر، سرمه کشیدن دلبرش، او را به یاد تاراج قاجار و میل به چشمان کشیدن مردم انداخته است:
[1] * نویسنده مسئول: دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، ایران h-omidali@araku.ac.ir
[2] ** دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، ایران f-soltani@araku.ac.ir
[3] *** دانشآموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، ایران zahra298sebt@gmail.com
