بررسی همسانی معنایی مفهوم «عشق» در ادوار شعر فارسی از منظر تحلیل محتوای کیفی
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
معصومه محمدی
1
(دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال)
اصغر دادبه
2
(استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علامه طباطبایی)
هرمز رحیمیان
3
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال)
کلید واژه: «عشق» به عنوان یکی از مهم¬ترین مفاهیم شعر فارسی, قابلیت‌های محتوایی گسترده‌ای دارد که در بستر دگرگون¬شونده اندیشه‌ها و کارکردهای شعر, به طور غیر مستقیم با شاکله معنایی این مفهوم در ارتباطند. اینکه آیا در آن بسترها, این مفهوم دچار گسست‌های معنایی شده یا پیوست‌های معنایی خود را حفظ کرده است, چیزی است که در این پژوهش به دنبال آنیم و سعی داریم تا با مواجهه با اصل اشعار ادوار و تمرکز بر محتواهای برآمده از آنها, بدان دست یابیم. این امر از آن جهت اهمیت دارد که بروز عواطف مخاطب و نحوۀ برخورد او با مفهوم «عشق» در شعر, نقش تعیین¬کننده‌ای در به دست دادن پیوندهای فرهنگی دوره‌های مختلف دارد. از این¬رو در این پژوهش بر آنیم تا با تمرکز بر شعر شاعران برجسته ادوار مختلف و نیز محتواهای برآمده از این مفهوم, بازتاب‌های معنایی «عشق» را تبیین کرده, از خلال آن به پیوندهای عاطفی و مناسبات فرهنگی دوره‌ها پی ببریم. از آنجا که تناسب فرهنگی میان دوره‌ها باید با کارکردهای همسان معنایی این مفهوم متناسب باشد, به دنبال کشف و شناخت همسانی معنایی مفهوم عشق در محتواهای پنهان شعر فارسی برآمدیم. در این راستا به دست آوردن معنا را در محتواهای پنهان به شیوه تحلیل محتوای کیفی, با تحلیل محتوای فکری, در ارتباط مستقیم دانسته¬ایم و از این¬رو در دو بازه گستردۀ سبکی شعر کهن و معاصر فارسی, در روندی اصولی, با تکیه بر چند شاخصۀ مهم تحلیل محتوای کیفی از جمله: محتوای آشکار و پنهان, واحد معنا, واحد تحلیل, منطقه محتوایی, مقوله و تم, سیر معنایی در مفهوم «عشق» را نشان داده¬ایم. باور پژوهش بر آن است که در این سیر, پیوندهای اساسی مهم مدّنظر, با اصالت این مفهوم به شکل همسانی معنایی حفظ شده است.,
چکیده مقاله :
«عشق» به عنوان یکی از مهم ترین مفاهیم شعر فارسی، قابلیت‌های محتوایی گسترده‌ای دارد که در بستر دگرگون شونده اندیشه‌ها و کارکردهای شعر، به طور غیر مستقیم با شاکله معنایی این مفهوم در ارتباطند. اینکه آیا در آن بسترها، این مفهوم دچار گسست‌های معنایی شده یا پیوست‌های معنایی خود را حفظ کرده است، چیزی است که در این پژوهش به دنبال آنیم و سعی داریم تا با مواجهه با اصل اشعار ادوار و تمرکز بر محتواهای برآمده از آنها، بدان دست یابیم. این امر از آن جهت اهمیت دارد که بروز عواطف مخاطب و نحوۀ برخورد او با مفهوم «عشق» در شعر، نقش تعیین کننده‌ای در به دست دادن پیوندهای فرهنگی دوره‌های مختلف دارد. از این رو در این پژوهش بر آنیم تا با تمرکز بر شعر شاعران برجسته ادوار مختلف و نیز محتواهای برآمده از این مفهوم، بازتاب‌های معنایی «عشق» را تبیین کرده، از خلال آن به پیوندهای عاطفی و مناسبات فرهنگی دوره‌ها پی ببریم. از آنجا که تناسب فرهنگی میان دوره‌ها باید با کارکردهای همسان معنایی این مفهوم متناسب باشد، به دنبال کشف و شناخت همسانی معنایی مفهوم عشق در محتواهای پنهان شعر فارسی برآمدیم. در این راستا به دست آوردن معنا را در محتواهای پنهان به شیوه تحلیل محتوای کیفی، با تحلیل محتوای فکری، در ارتباط مستقیم دانسته ایم و از این رو در دو بازه گستردۀ سبکی شعر کهن و معاصر فارسی، در روندی اصولی، با تکیه بر چند شاخصۀ مهم تحلیل محتوای کیفی از جمله: محتوای آشکار و پنهان، واحد معنا، واحد تحلیل، منطقه محتوایی، مقوله و تم، سیر معنایی در مفهوم «عشق» را نشان داده ایم. باور پژوهش بر آن است که در این سیر، پیوندهای اساسی مهم مدّنظر، با اصالت این مفهوم به شکل همسانی معنایی حفظ شده است.
Love is one of the most prominent concepts in Persian poetry that contains broad conceptual capacities to indirectly influence the semantic structure of the constantly transformative grounds of thought and functions of poetry. This research aims to understand whether through these transformations, the concept of love remains constant in the ever-changing semantic system or it undergoes dissociative fluctuations. Furthermore, this article tries to answer this question by approaching the poetry of different time-periods in their original form and focus on the interpretations that may arise from them. This matter gains further importance when we consider the decisive role that the concept of love plays in touching the reader’s emotions and its corresponding cultural influence throughout time. Hence, this research aims to arrive at the audience’s emotional involvement and the importance of cultural occasions by studying the concept of love in canonical works of poetry extending to different time-periods. Since the cultural occasions must correspond to their semantic parallels of the concept of love, we seek to extract these parallel meanings from the concealed concepts of Persian poetry. To arrive at these hidden components of poetry, this article views the Qualitative Content Analysis method in direct contact with thought centered content analysis. Therefore, two extensive stylistic schools of ancient and contemporary Persian poetry are studied to illustrate the semantic process that the concept of love undergoes and the scope contains some of the most important approaches of Qualitative Content Analysis such as: concealed and apparent meaning, semantic units, interpretive units, regional contents, theme and motif. This research concludes that through this process, the original semantic structure of this concept has been kept by remaining in close contact with its fundamental parallel meanings.
آسا برگر، آرتور (1383) روش‌های تحلیل رسانه‌ها، ترجمه پرویز اجلالی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
اتسلندر، پیتر (1371) روش‌های تجربی تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه بیژن کاظم¬زاده، مشهد، آستان قدس.
اشتراوس، انسلم و جولیت کربین (1390) مبانی پژوهش کیفی، فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای، ترجمه ابراهیم افشار، تهران، نی.
اوحدی، مهرانگیز (1390) «ضرباهنگ هستی در شعر سعدی و نقش تعلیمی آن»، فصلنامه جستارهای ادبی، شماره 11، صص 55-56.
ایمان، محمدتقی و محمودرضا نوشادی (1390) «تحلیل محتوای کیفی»، فصلنامه پژوهش، شماره 2، صص 8و16.
باردن، لورانس (1375) تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی¬دوزی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
بهبهانی، سیمین (1395) مجموعه اشعار، چاپ نهم، تهران، نگاه.
حافظ شیرازی، شمس¬الدین محمد (1390) دیوان غزلیات، به کوشش قاسم غنی و محمد قزوینی، چاپ دهم، تهران، زوار.
دادبه، اصغر (1367) «عالم خیال و خیال معشوق»، مجله کیهان فرهنگی، شماره 50، ص 8.
--------- (1377) «شمول معنایی شعر حافظ و تأویل¬های یکسونگرانه»، فصلنامه فرهنگ اصفهان، شماره 9 و 10، ص 13.
--------- (1384) «منطق الطیر، صورت نهایی روش¬شناسی مکتب عشق»، فصلنامه اشراق، شماره 2 و 3.
--------- (1390) «نقش تعلیمی غزل در آرمانشهر سعدی»، فصلنامه جستارهای ادبی، شماره 12، ص 99.
--------- (1395) «پیام حافظ به انسان امروز»، فصلنامه جستارهای ادبی، شماره 3 و 4، ص 33.
دادبه، اصغر و غلامرضا اعوانی (1389) «انسان کامل به روایت ابن عربی»، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، شماره 34، ص 154.
دهخدا، علی¬اکبر، لغت¬نامه، لوح فشرده، دانشگاه تهران.
رحیمیان، هرمز (1393) ادوار نثر فارسی، چاپ هشتم، تهران، سمت.
رودکی، ابوعبدالله جعفر (1375) گزیده اشعار، تصحیح خلیل خطیب رهبر، چاپ چهاردهم، تهران، صفی¬علیشاه.
سجادی، ضیاءالدین (1390) شاعر صبح، چاپ یازدهم، تهران، سخن.
سعدی شیرازی، مصلح ابن عبدالله (1385) کلیات، محمدعلی فروغی، چاپ سوم، تهران، زوار.
سیدحسینی، رضا (1393) مکتب¬های ادبی، جلد اول و دوم، چاپ هفدهم و هجدهم، تهران، نگاه.
شایگان، داریوش (1395) پنج اقلیم حضور، چاپ هفتم، تهران، فرهنگ معاصر.
شاملو، احمد (1380) مجموعه آثار، چاپ دوم، تهران، زمانه-نگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1379) گزیده غزلیات شمس، چاپ سیزدهم، تهران، شرکت سهامی و امیرکبیر.
--------------------- (1394) مفلس کیمیافروش، چاپ پنجم، تهران، سخن.
شمیسا، سیروس (1376) انواع ادبی، چاپ پنجم، تهران، فردوسی.
-------------- (1378) نقد ادبی، تهران، فردوس.
-------------- (1393) کلیات سبک‌شناسی، چاپ چهارم از ویراست دوم، تهران، میترا.
-------------- (1394) سبک‌شناسی شعر، چاپ هفتم از ویراست دوم، تهران، میترا.
-------------- (1396) شاهنامه¬ها، تهران، هرمس.
صفا، ذبیح¬الله (1374) حماسه¬سرایی در ایران، چاپ ششم، تهران، فردوسی.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1373) دیوان، محمد درویش، چاپ پنجم، تهران، جاویدان.
علی¬محمدی اردکانی، جواد (1392) همگامی ادبیات با نقاشی دوره قاجار، تهران، یساولی.
فردوسی، ابوالقاسم (1377) شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، جلد اول، تهران، سوره مهر.
فرخی سیستانی، ابوالحسن علی (1375) گزیده اشعار، خلیل خطیب رهبر، چاپ هفدهم، تهران، صفی علیشاه.
کریپندروف، کلاوس (1383) تحلیل محتوا: مبانی روش‌شناسی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران، نی.
گلشنی، علیرضا و محمدرضا قایدی (1395) «روش تحلیل محتوا، از کمی¬گرایی تا کیفی¬گرایی»، فصلنامه روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، سال هفتم، شماره 23، ص 12.
لاشیء، حسین و محمدجواد شمس (1375) «ارادت»، دائره¬المعارف بزرگ اسلامی، تهران ، ج7.
مصاحب، غلامحسین (1356) دائره¬المعارف فارسی مصاحب، جلد دوم، تهران، فرانکلین.
معین، محمد، فرهنگ معین، نرم¬افزار.
منزوی، حسین (1395) مجموعه اشعار، محمد فتحی، چاپ چهارم، تهران، نگاه.
موحد، ضیاء (1396) سعدی، چاپ ششم، تهران، نیلوفر.
نظامی گنجوی، ابومحمد الیاس (1379) لیلی و مجنون، حسن وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران، سوره مهر.
وحشی بافقی، کمال¬الدین محمد (1371) دیوان، محمد درویش، چاپ پنجم، تهران، علمی.
هولستی، ال آر (1380) تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه نادر سالارزاده امیری، چاپ دوم، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.