آسیب‌شناسی رفتار زاهدانه در ادبیات صوفیانۀ فارسی
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایرانکلید واژه: تصوف اسلامی رفتار زاهدانه آسیب‌شناسی ادبیات تصوف نقد درون گفتمانی,
چکیده مقاله :
زهدورزی همچون دیگر پدیده‌های فرهنگی، به دلیل تراز ویژه‌ای که در تصوف اسلامی یافته، استعداد زیادی برای انحراف از خاستگاه اولیۀ خود و غلتیدن در ورطۀ آسیب‌های گوناگون دارد. زاهدان مسلمان، خود نخستین منتقدان جدّی در حوزۀ آسیب‌شناسی زهد بوده‌اند و از زوایای گوناگون به شناسایی و رفع آسیب پرداخته‌اند. در ارزیابیِ عمومیِ موضوع، درمی یابیم که آسیب‌هایی مانند افتادن در دام کبر، غرور و عُجب، داشتن نگاه کاسب‌کارانه و غیر مخلصانه به تلاش‌های زاهدانه و استفاده از ابزار ریا و تزویر برای بهره‌مندی از مقبولیت نزد عموم مردم، از قرون نخستین رواج زهد و تصوف اسلامی از نظر برجستگان این حوزه پنهان نمانده و با گسترش آسیب‌ها از قرن چهارم هجری، شتاب بیشتری گرفته است. این نگاهِ انتقادیِ درون گفتمانی، که بخش برجسته‌ای از ادبیات تصوف را نیز شامل می شود، بسیار بیشتر و پیشتر از نقدهای بیرونی در پالایش زهد اسلامی موفق بوده است. این مقاله کوشیده است تا با پیمایشِ نگاه آسیب‌شناسانۀ درون گفتمانی، نقش ویژه و بی‌مانند آن را در ماندگاری این میراث عظیم فرهنگی بنمایاند.
Asceticism, like other cultural phenomena, because of the special level it attained in Islamic Sufism has a great tendency to deviate from its primary origin and roll towards different kinds of damages. Muslim ascetics, themselves, were the first serious critics in the domain of asceticism pathology, and have identified and fixed the damage from different angles. General account of this subject reveals that damages like falling into traps of arrogance, pride, an unfaithful and tradesman- like attitude towards ascetic efforts and using hypocrisy to gain public acceptance, have been noticed by the prominent characters of this domain since the first centuries of spreading Islamic asceticism and Sufism, and it has even been accelerated as the damages expanded more. This critical intra- discoursal view which is a prominent part of the Sufi literature has been much more successful in refining the Islamic asceticism. This article tends to display the unique and special role of pathological intra-discoursal view by refining it.