Genealogical analysis of alienation Case study: The story of the cow by Gholam Hossein Saedi
Research Areas : Islamic Revolution and sacred defense literature
Roghayyeh Hashemi
1
(PhD student of Mazandaran University, Mazandaran, Iran. )
Gholamreza Pirouz
2
(Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Mazandaran University, Mazandaran. Iran.)
mehdi khabbazikenari
3
(Associate Professor, Department of Philosophy, Mazandaran University, Mazandaran, Iran. )
Hosein Hasanpour
4
(Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Mazandaran University, Mazandaran, Iran. )
Keywords: Alienation, The story of "Cow", Gholam Hossein Saedi, Power and Ideology, Identity and Another one.,
Abstract :
The phenomenon of alienation according to the contrast between tradition and modernity, especially in Pahlavi era should have a meaningful relationship with the quasi-modernity flow and other intellectual and political flows. As the coup occurred in 28 Mordad 1332 was the most important and effective political flow that caused despair and failure and alienation in the middle and intellectual strata of society. So, it seems necessary to address the works of Gholam Hossein Saedi as an intellectual who represents the levels and aspects of this phenomenon. Because his literature is the product of a space that belongs to the field of quasi-modernity in Iran. This article tries to analyze and explain the story of "Cow" by Saedi (Bill Mourners Collection) which is in the form of a metaphorical and symbolic story, on the basis of alienation concept, and show the adventure of being alienation of Iranian human while facing reality, and also the role of inverted ideology in creation of this phenomenon. The research in question, after explaining the phenomenon of alienation based on genealogy of this concept shows its historical evolution in the views of Hegel and Feuerbach and Marx and Forum, examines the story of "Cow" according to metaphors such as "power and ideology", "identity", "another one". During the analysis of the story, we came to the conclusion that there is a hidden philosophical-psychological-sociological theory in the construction of the work that is visible in the structure, space and character of the story. Creating problematic characters like Mashdi Hassan, represents the author search to show a symbolic world tied to theory.
آدام، ژان ميشل و فرانسوا زرواز (1385) تحليل انواع داستان، ترجمه كتايون شهپر راد و آذين حسين‌زاده، چاپ دوم، تهران، قطره.
احمدی، بابک (1373) مدرنیته و اندیشه انتقادی، تهران، مرکز.
---------- (1377) معمای مدرنیته، تهران، مرکز.
حبيبي، محمدحسن (1393) شهر گمشده: بازخواني زندگي و آثار غلامحسين ساعدي، تهران، هرمس.
سادوك، بنيامين و ويرجنيا سادوك (1382) خلاصه روانپزشكي: علوم رفتاري، ترجمه نصرتالله پورافكاري، ج2 ، تهران، آيندهسازان.
ساعدي ، غلامحسين (1356) عزاداران بيل، تهران، آگاه.
سپانلو، محمدعلي (1368) بازآفريني واقعيت، چ هشتم، تهران، نگاه.
شايگان، داريوش (1388) بتهای ذهنی و خاطره ازلی، تهران، امیرکبیر.
فروم، اریک (1357) جامعۀ سالم، ترجمه اکبر تبریزی، تهران، کتابخانه بهجت.
-------- (1387) گریز از آزادی، ترجمه عزتالله فولادوند، چ دوازدهم، تهران، مروارید.
فوکو، میشل (1388) دیرینهشناسی دانش، ترجمه عبدالقادر سواری، تهران، گام نو.
لوویت، کارل (1386) از هگل تا نیچه، ترجمه حسن مرتضوی، مشهد، نیکا.
مارکس، کارل (1387) دست‌نوشته‌های اقتصادی و فلسفی1844، ترجمه حسن مرتضوی، تهران، آگه.
مکاریک، ایرنا ریما (1384) دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران، آگه.
مک للان، دیوید (1385) فرهنگ اندیشه‌های سیاسی، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران، نشر نی.
وود، آلن (1387) کارل مارکس، ترجمه شهناز مسماپرست، تهران، ققنوس.
هگل، گئورگ ویلهلم فردریش (1381) عقل در تاريخ، ترجمه: حميد عنايت، چاپ 2، تهران، گيسوم.
کرایب، يان (1382) نظریۀ اجتماعی کلاسیک: مقدمه‌ای بر اندیشۀ ماكس وبر، دوركهيم و زيمل، ترجمه شهناز مسماپرست، تهران، آگه.
حيدري، آرش (1391) فروید و آلتوسر: جنبه‌های جامعه‌شناختی روان‌کاوی، مجله جامعه‌شناسی ایران، سال 13، شماره 3، صص3-24 .
خامه‌اي، انور (1354) ازخودبيگانگي و صور گوناگون آن، نگين، شماره 126، صص 24-26.
فرهادپور، مراد و مجید مددي (1373) يادداشتي دربارۀ ماركس، ارغنون، شماره3، صص23-28.
فوئر، لوئیز (1374) سابقۀ مفهوم ازخودبیگانگی، نامۀ علوم اجتماعی، شماره2، صص5-27.
کوپر، دیویدئی (1377) فرانوگرایی و چالش‌های فلسفی معاصر، پژوهشگاه علوم انساني، شماره 1، صص 54-170.
محسنی تبریزی، عليرضا (1370) بیگانگی و مفهوم‌سازی و گروه‌بندی تئوری‌ها در حوزه‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی، نامۀ علوم اجتماعي، شماره 2، صص25-73.
Althusser, Louis (1971) Lenin and philosophy and other essays. New York: monthiy review press.
Arthur,C. (1986) Dialectics of Lobur. marx and his Relation to Hegel, oxford: Basil Blackwell.
Blauner. Rabert (1964) Aliena Tion and Freedom. Chicago: university of Chicago press.
Hegel, G. W. F. (1977) The Phenomenology of Sprit, Trans: A. V. Miller ,Oxford University Press.
Fax, Nik Farrell (2003) the new Sartre: ExplorationsIn postmodernism, continuum in ternational publishing group.
Feuerwerker, Y. T. M. (2020) Ideology, power, text . Stanford university press.
FouCoult, Michel (1978) the history of Sextuality. Vol. I. ax Introduction Tr. Robert Hurley. Hormon.
Fromm, Erich (1961) marx s Concept of man, New York, Frederichungars.
Jaeggi, R. (2014) Alienation. Columbia University Press.
Ollman, B. , & Bertell, O. (1976) Alienation: Marx's conception of man in a capitalist society (Vol. 9), Cambridge University Press.
Parikka, J. (2013) What is media archaeology?. John Wiley & Sons.
Rasche, A. , & Chia, R. (2009) Researching strategy practices: a genealogical social theory perspective. Organization studies, 30(7), 713-734.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره شصت و دوم، پاییز 1400: 153-127
تاريخ دريافت: 08/04/1400
تاريخ پذيرش: 10/09/1400
نوع مقاله: پژوهشی
بررسي تبارشناسانۀ مفهوم اليناسيون (ازخودبيگانگي)
در داستان «گاو» اثر غلامحسين ساعدي
رقیه هاشمی1
غلامرضا پیروز2
مهدی خبازی کناری3
حسین حسن‌پور4
چکیده
پدیدۀ بیگانگی با توجه به تقابل سنت و تجدد، به‌ویژه در عصر پهلوی، با جریان شبه‌مدرنیته و جریانهای سیاسی و فكري آن روزگار از وجود ارتباط معناداری حکایت میکند؛ چنان که کودتای 28 مرداد 1332 مهمترین و تأثیرگذارترین رخداد سیاسی بود که یأس، ناکامی و ازخودبیگانگی قشر متوسط و روشنفکر جامعه را رقم زد. بنابراين پرداختن به آثار غلامحسین ساعدی به عنوان روشنفكري که سطوح و وجوهی از این پدیده را نمایندگی میکند، ضرور به نظر مي‌رسد؛ زيرا ادبیات او محصول فضایی است که به ساحت شبه‌مدرنیته در ایران تعلق دارد. مقالۀ پيش رو بر آن است داستان «گاو» ساعدی (از مجموعه عزاداران بيل) را که داستانی استعاری و سمبولیک است، بر اساس مفهوم ازخودبيگانگي تبيين و تحليل كند و ماجرای ازخودبیگانگی انسان ایرانی را در مواجهه با پذيرش واقعیت و نقش وارون‌تابی ایدئولوژی در ايجاد اين پديده نشان دهد. این پژوهش پس از تبیین پديدۀ اليناسيون بر اساس تبارشناسي اين مفهوم، به مدد استعاره‌هایی چون «قدرت و ايدئولوژي»، «هویت» و «دیگری»، با توجه به ساختار نظريۀ بيگانگي هگل (يگانگي/ بيگانگي/ رهايي از بيگانگي) داستان «گاو» را بررسی میکند. طي تحليل داستان اين نتيجه حاصل شد كه در ژرفساخت اثر یک نظرگاه فلسفی-روان‌شناختی- جامعه‌شناختی پنهان است که در ساختار، فضا و شخصیت داستان قابل رؤيت است. خلق شخصیت‌های مسئله‌داري همچون شخصيت مشدي حسن نمایانگر جست‌وجوی نویسنده برای نشان دادن جهان نمادینی است که با نظريه گره خورده است.
واژه‌هاي کلیدی: ازخودبیگانگی، تبارشناسي، قدرت و ایدئولوژی، هویت و دیگری، داستان «گاو».
مقدمه
توجه به «انسان» و مفهوم «خود» بیانگر اهمیت حیاتی کیستی و چیستی آدمي در مواجهه با خویش است كه اين مسئله قدمتي به درازناي تاريخ دارد و «بيگانگي» داستان تکاپو و تلاش انسان برای یافتن وکشف خود است. الیناسیون5 يا ازخودبیگانگی که معنای ساده و لغوی آن «دیگر شدن» و «جدایی از چیزی یا کسی» است، یکی از مفاهیم پركاربرد در حوزۀ مطالعات علوم انسانی است. «اين مفهوم از قرن هجدهم با نقد جامعه‌شناسانۀ روسو آغاز میشود» (Jaeggi, 2014: 56)، سپس در آرای بسیاری از اندیشمندان به طور متناوب، درست یا نادرست، در وصف احوالات انسان عصر مدرن و پسامدرن به کار می‌رود. ارائۀ تعاریف و مؤلفه‌های متفاوت از اين مفهوم باعث شده تعریف جامع و یکّه‌ای از آن وجود نداشته باشد، به طوری که بلونر6 نتیجه می‌گیرد: «چند وجهی بودن این مفهوم بر پیچیدگی و آشفتگی معنایی آن افزوده است» (Blauner, 1964: 11). همین مسئله در نگاه اول ما را با نوعی نگاه انتقادی نسبت به سیّال بودن و چندمعنایی این مفهوم روبه‌رو میکند؛ بنابراین لزوم تکیه بر یک رویکرد همه‌جانبه‌نگر که بتواند میان مرزهای مختلف فلسفی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی قرابت ایجاد کند، ضروری به نظر می‌رسید. چنین امری محقق نمی‌شد جز در سایۀ رویکرد تبارشناسانه که بتواند تعاریف و نظریه‌های موجود را در چارچوبي منسجم و قابل استناد تجمیع نماید. «تبارشناسی کشف موقیعت تاریخی آن پدیده‌ای است که می‌خواهیم بشناسیم. یافتن یک کلیت تاریخی است» (احمدی، 1373: 227). تبارشناسی به شكلی روشمند توضیح می‌دهدکه هر پدیده در بستر تاریخی چگونه شکل گرفته است؛ بنابراین پدیده‌های اجتماعی و انسانی از طریق ادوار تاریخی بررسی می‌شوند. از سوي ديگر، پديده‌هاي اجتماعي را نمي‌توان بدون توجه به روابط قدرت در نظر گرفت. کاربست این نوع روش بیانگر ارتباط مفهوم ازخودبیگانگی با نظام معرفت‌شناسی مدرن است؛ به اين معنا كه «تبارشناسی رویکردی است که میان قدرت و دانش (معرفت‌شناسی) ارتباط معناداری می‌بیند» (& Chia, 2009: 716 Rasche). بنابراين در بررسی مفهوم ازخودبیگانگی توجه به بایسته‌های رویکرد تبارشناسی همچون: «قدرت و ایدئولوژی» و «دانش و هویت» حائز اهمیت است.
ازخودبيگانگي علاوه بر نگاه معرفت‌شناسانه كه به رابطۀ انسان با هستي مي‌پردازد، به لحاظ روان‌شناختي و جامعه‌شناختي نيز رابطۀ انسان با خويشتن و جامعه را بهدقت بررسی میکند. بنابراين «ازخودبيگانگي به عنوان گفتمان غالب دوران معاصر از مفهوم فلسفی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختي که حاصل پرتاب‌شدگی انسان به دنیای مدرن است، شروع میشود و تا احساس پوچی و وانهادگی که نتیجۀ شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است، امتداد مییابد» (, & Bertell, 1976: 77 Ollman). ازآنجاكه مفهوم الیناسیون با فرد انسانی در رابطه با اجتماع و هستی سروکار دارد، در پرداخت ادبی علاوه بر توجه به شاخص‌ها و مؤلفه‌های مد نظر در تحلیل متن، عوامل فرامتنی(عوامل زمینه‌ساز روانی، اجتماعی و سیاسی) نیز حائز اهمیت خواهد بود. یکی از این عوامل فرامتنی توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی روزگار نويسنده است که با توجه به جريان مدرنيزاسيون و مدرنيتۀ ناقص در دورۀ پهلوي، اِعمال قدرت فيزيكي و ايدئولوژيك‌وارِ حاكميت معنا مي‌يابد. به اين ترتيب در تحلیل بیگانگی سوژه می‌توان اِعمال قدرت مكانيكي(زور) و قدرت به مثابه گفتمان رایج را مشاهده کرد. البته قدرت منحصر به طبقۀ حاکمۀ سیاسی نیست، چنان که فوکو7 بر حضور مداوم قدرت بر تمامی جنبه‌های حیات تأکید دارد، لیکن «شکل پنهان و خزندۀ آن را می‌توان در ایدئولوژی که خود نمودی از قدرت در معنای ثانویه است، یافت» (Feuerwerker, 2020: 85). قدرت را نباید همواره مفهومی منفی به عنوان سرکوب یا سلطه در نظر گرفت، بلکه گاهي قدرت «نیروی مولدی است که تصورات مشخص ممکن را از آنچه فرد می‌تواند دربارۀ خود بداند، شکل می‌دهد» (مکاریك، 1387: 328). بدین وسیله چارچوبی برای کنش‌های ما تعیین میشود که فردیت و هويت ما را رقم می‌زند؛ در نتيجه بايد گفت افراد به نوعی در چنبرۀ ایدئولوژی‌ها قرار دارند.8 در دورۀ پهلوي نيز قدرت حاكمه سياسي محدود به اعمال زور نيست، بلكه دولت با كمك گفتمان‌هاي رايج عصر و توليد دانش و تزريق ايدئولوژي قدرت كنترل‌كنندگي
دارد و در جهت هويت‌سازي و همسو شدن با جهان مدرن گام برمي‌دارد.
یکی از مبانی مهم در هر پژوهش، توجه به متغیرهایی است که ابزار كار تحقیق به شمار می‌آید. این متغیرها ترکیبات یا واژگان کلیدی هستند که بار تحلیلی مقاله بر دوش آنها قرار دارد. در پژوهش حاضر با مؤلفه‌هایی چون «هويت و دیگری»، «ایدئولوژی و قدرت» روبه‌رو هستیم که در تحلیل خود از آنها بهره خواهیم برد. نگارندگان مقالۀ پیش رو بر آناند تا با بررسي تبارشناسانۀ مفهوم ازخودبيگانگي، از ميان خلاصه‌اي از نظریات و آموزه‌هایي كه بيشترين قرابت و هم‌پوشاني را دارند، با بازنمایی این مفهوم و رهیافت‌های آن، خوانشی متفاوت از داستان «گاو» ارائه دهد. مقالات نوشتهشده در حوزۀ نقد ادبی غالباً آثار ساعدي را از جنبه‌های مختلف بررسی و بارها به اندیشه‌های اجتماعي و سياسي این نویسنده اشاره کرده‌اند، اما تحلیل داستان «گاو» با توجه به مفهوم چندوجهی ازخودبیگانگی به نوبۀ خود می‌تواند جالب توجه باشد. طبق چنین تحلیلی هدف، بررسی صرف پدیده‌ای به عنوان گفتمان غالب نیست، بلکه نحوۀ بازنمایی آن توسط نویسنده در تحلیل شخصیت‌ها و دیگر عناصر خلق داستان حائز اهمیت است که حل این مسئله در جستار پیش رو می‌تواند به کشف زوایای پنهانتر آن ياري کند. از این رو مقالۀ حاضر در صدد پاسخ به این پرسش‌هاست:
ـ مفهوم ازخودبیگانگی (الیناسیون) با توجه به تبارشناسی این واژه و مدلولات و متغیرهایی چون هویت، دیگری، قدرت و ایدئولوژی چگونه تبيين مي‌شود؟
ـ نحوۀ بازنمایی مفهوم ازخودبيگانگي در داستان «گاو: چگونه است؟
ـ پدیدۀ ازخودبیگانگی چه ارتباطی می‌تواند با گفتمان‌هاي اجتماعی، سیاسی و فرهنگی روزگار ساعدي داشته باشد؟
پیشینۀ پژوهش
پژوهش‌های متعدد، گاه منسجم و بعضاً پراکنده دربارة ازخودبیگانگی صورت گرفته است که به بررسی نظریات گوناگون در این مسئله میپردازد. برخي پژوهش‌ها نیز در پرداخت ادبی با محلّی‌سازی این مفهوم و انطباق آن در مباحث فلسفی و عرفانی به بیراهه رفته‌اند. آنچه مسلم است تاکنون داستان «گاو» از مجموعه «عزاداران بيل» به لحاظ روان‌شناختي و جامعه‌شناختي مورد نقد و تحليل پژوهشگران ادبي قرار گرفته است، اما واكاوي آن با چنين نگاه تازه (تبارشناسانه)، به مدد استعاره‌هايي چون: «قدرت و ایدئولوژی» و «هويت و ديگري» كه از ساختار نظريۀ بيگانگي هگل تبعيت مي‌كند، در حوزۀ ادبیات داستانی صورت نگرفته است.
از جمله پژوهشهایی که درباره داستان «گاو» انجام شده، می‌توان به این جستارها اشاره کرد: مقاله «نقد جامعه‌شناسانه داستان «گاو»، اثر غلامحسين ساعدي» به قلم شيرزاد و عظيمي(1394) به نقد جامعه‌شناختي داستان بر اساس نظريه‌هاي لوكاچ و گلدمن مي‌پردازد و در نهايت به جايگاه جامعه در ديدگاه ساعدي و جهانبيني او توجه دارد. در اين مقاله، داستان با نگاهی سطحي از آگاهي طبقاتي و اجتماعي مبتنی بر نظريه لوكاچ و گلدمن تحلیل شده است. مقاله «نقد و تحليل جامعه‌شناختي-روان‌شناختي داستان «گاو» غلامحسين ساعدي» نوشتة حسيني و خان‌محمدي (1394) که در آن، جدال انسان عصر نويسنده با توجه به شرايط نامساعد اجتماعي نشان داده میشود، اما اين مسئله در عناصر خلق داستان، بهويژه شخصيت اصلي قصه، نمود برجسته‌اي پيدا نمي‌كند. علي اكبري (1392) در<