رستم و جست‌وجوی فردیّت در جهانگیرنامه
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
رضا ستاری
1
علي‌اكبر باقري‌خليلي
2
(دانشگاه مازندران)
سوگل خسروی
3
(دانشگاه مازندران)
کلید واژه: روانشناسی تحلیلی یونگ فرایند فردیت جهانگیرنامه رستم ,
چکیده مقاله :
جهانگیرنامه، سرودة قاسم مادح، یکی از منظومه های حماسی است که به شرح زندگی رستم پس از مرگ سهراب و سپس آشنایی او با دلنواز، دختر مسیحای عابد، و تولد جهانگیر و شرح دلاوری های او می پردازد. در بخش آغازین داستان، رستم که پس از کشتن سهراب دچار بی‌هویتی و سردرگمی و پریشانی شده است، با ترک وطن و رفتن به سرزمین مازندران و به عبارتی با قدم نهادن به عالم ناخودآگاهی، سفری درونی را آغاز می کند که منجر به تحوّل شخصیت او می شود. سفر رستم به مازندران و حوادثی که با آن روبرو می شود و مراحلی که پشت سر می گذارد، قابلیت نقد کهن‌الگویی را دارد. این پژوهش بر مبنای فرآیند فردیّت در روان شناسی تحلیلی یونگ، به بررسی کهن الگوهای این منظومه از جمله نقاب، آنیما، سایه، پیر خردمند و... پرداخته و تحقّق دوبارة فرآیند فردّیت را در شخصیت رستم تحلیل کرده است؛ در این داستان رستم پس از کشتن سهراب، با ترک عالم خودآگاهی (ایران) و قدم نهادن به سرزمین ناشناختة ناخودآگاهی (مازندران) و پس از رویارویی با عناصر و جنبه‌های ناخودآگاهی، آمادة یافتن فردّیت ازدست‌رفتة خود می شود. فردّیت رستم که با مرگ سهراب خدشه دار شده است، با رویارویی با جهانگیر، که جانشینی برای سهراب است، بازسازی می گردد.
Jahangirnameh, written by Qāsem-e Mādeḥ is one of the epic poems that describes Rostam’s life after the death of Sohrab and then explains his acquaintance with Delnavaz, the daughter of Messiah, the praytal (Massihā-ye Ābed) and the birth of Jahangir and the narration of his courageous actions. In the first section of the story, Rostam who feels lost, confused and sad after killing Sohrab, leaves his home land and goes to Mazandaran to start an inner journey through entering the unconscious world which transforms his personality. Rostam‘s journey to Mazandaran, the events he goes through and what he experiences can be reviewed as an archetype. This research Using the notion of the process of individuality based on Jungian analytical psychology studies the archetypes in Jahangirnameh, including mask, Anima, shadow, the sage, etc. and analyzes the process of individuation of Rostam. In this story, Rostam, after killing Sohrab, becomes ready to regain his lost individuality by leaving the conscious world (Iran) and entering an unknown unconscious world (Mazandaran) and confronting the elements and aspects of unconsciousness. Rostam’s individuality which has been distorted after the death of Sohrab, is reconstructed after facing Jahangir who is a substitute for Sohrab.
آشتیانی، محسن (1385) رموز اسرارآمیز عدد چهل، چاپ ششم، قم، زهیر.
آتونی، بهزاد و شریفیان، مهدی (1392) «فرایند فردیت در حماسه¬ بهمن نامه»، فصلنامه کاوش-نامه، سال چهاردهم، شماره¬ 27، صص 271-300.
بزرگ بیگدلی، سعید و پورابریشم، احسان (1390) «نقد و تحلیل حکایت شیخ صنعان بر اساس نظریه فرایند فردیت یونگ»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شماره¬ 23، صص 9-38.
بلای، رابرت (1392) اسرار سایه، رمزگشایی از نیمه تاریک وجود، ترجمه¬ فرشید قهرمانی، چاپ دوم، تهران، بنیاد فرهنگ زندگی.
بیلسکر، ریچارد ( 1388) اندیشه¬ یونگ، ترجمه حسین پاینده، چاپ سوم، تهران، آشیان.
ترقّی، گلی (1387) بزرگ بانوی هستی (اسطوره-نماد- صورت ازلی) با مروری بر اشعار فروغ فرخزاد، چاپ دوم، تهران، نیلوفر.
تسلیمی، علی و سید مجتبی میرمیران (1389) «فرایند فردیت در شاهنامه با تکیه بر شخصیت رستم»، ادب¬پژوهی، شماره 14، صص 29-48.
حسن¬زاده، علیرضا (1381) افسانه زندگان، جلد اول، تهران، بقعه.
خاتمی، احمد و جهانشاهی افشار، علی (1388) «چرا پهلوان¬نامه¬های پس از شاهنامه مطرح نشده‌اند؟»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شماره 15، صص 55-82.
------------------------------- (1389) «بررسی ساختاری نبرد خویشاوندی در منظومه‌های رستم و سهراب، برزونامه و جهانگیرنامه»، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 8، صص 37-61.
خالقی¬مطلق، جلال (1372) گل¬رنج¬های کهن (برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامه فردوسی) به کوشش علی دهباشی، تهران، مرکز.
دوبوکور، مونیک (1373) رمزهای زنده جان، ترجمه جلال ستاری، تهران، مرکز.
رزمجو، حسین (1381) قلمرو ادبیات حماسی ایران، ج1، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ستاری، جلال (1366) رمز و مثل در روانکاوی، تهران، توس.
----------- (1377) بازتاب اسطوره در بوف کور، تهران، توس.
ستاری، رضا و خلیلی، احمد (1391) «تحلیل جهانگیرنامه بر اساس نظریه ریخت¬شناسی ولادیمیرپراپ»، فصل¬نامه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شماره 33، صص 169-192.
ستاری، رضا و حقیقی، مرضیه (1393) «تحلیل فرایند فردیت در برزونامه با تکیه بر کهن‌الگوهای یونگ»، مردم و فرهنگ، شماره1، دوره اول، سال اول، صص 23-49.
سرکاراتی، بهمن (1385) سایه¬های شکار شده، چاپ دوم، تهران، طهوری.
شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی (1389) به کوشش جلال خالقی¬مطلق، دفتر دوم، چاپ سوم، تهران، مرکز دائره¬المعارف بزرگ اسلامی.
شایگان، داریوش (1392) بت¬های ذهنی و خاطره¬ ازلی، چاپ هشتم، تهران، امیرکبیر.
شمیسا، سیروس (1383) نقد ادبی، چاپ چهارم، تهران، فردوس.
شمیل، آنه¬ماری (1388) راز اعداد، ترجمه فاطمه توفیقی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
شوالیه، ژان و گربران، آلن (1384) فرهنگ نمادها، ج2، ترجمه¬ سودابه فضایلی، چاپ دوم، تهران، جیحون.
صفا، ذبیحالله (1389) حماسه‌سرایی در ایران، چاپ نهم، تهران، امیرکبیر.
علامی، ذوالفقار و رحیمی، سیما (1394) « فرآیند فردیت در داستان رستم و سهراب بر پایه¬ شخصیت سهراب » زبان و ادبیات فارسی، سال 23، شماره 78، صص 115-144.
فدایی، فرید (1381) کارل گوستاو یونگ و روانشناسی تحلیلی او، تهران، دانژه.
فوردهام، فریدا (1374) مقدمه¬ای بر روانشناسی یونگ، ترجمه¬ حسین یعقوب¬پور، تهران، اوجا.
فضیلت، محمود (1390) اصول و طبقه‌بندی نقد ادبی، تهران،، زوّار.
کزازی، میرجلال¬الدین (1385) نامه¬ی باستان، ج2، چاپ سوم، تهران، سمت.
کمبل، جوزف (1385) قهرمان هزارچهره، ترجمه شادی خسروپناه، مشهد، گل آفتاب.
گرین، ویلفرد؛ لیبر، ارل؛ مورگان، لی؛ ویلینگهم، جان (1385) مبانی نقد ادبی، ترجمه¬ فرزانه طاهری، چاپ چهارم، تهران، نیلوفر.
مادح، قاسم (1380) جهانگیرنامه، به کوشش ضیاءالدین سجادی و با مقدمه¬ مهدی محقق، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
مسکوب، شاهرخ (1381) تن پهلوان و روان خردمند، چاپ دوم، تهران، طرح نو.
مالمیر، تیمور (1387) «تحول افسانه¬ای عارفان»، زبان و ادب فارسی (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز) شماره 204، سال 51، صص 171-194.
مورنو، آنتونیو (1386) یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمه¬ داریوش مهرجویی، چاپ چهارم، تهران، مرکز.
مول، ژول (1376) دیباچۀ شاهنامه فردوسی، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر.
نحوی، اکبر (1380) «ناگفته¬هایی درباره¬ی برزونامه»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال 34، شماره¬ 1 و 2، صص 371-388.
نیازکار، فرح (1386) «جهانگیرنامه»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، ج2، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 593-595.
وزیرنیا، سیما (1383) «نقد روان‌شناختی و ادبیات امروز ایران»، نقاب نقد (چیستی نقد ادبی در ایران) تهیه و تدوین، شاهرخ تندرو صالح، تهران، چشمه.
هندرسن، ژوزف (1386) انسان و اسطوره¬هایش، ترجمه¬ حسن اکبریان طبری، چاپ دوم، تهران، دایره.
یاوری، حورا (1382) «روانکاوی و اسطوره»،گسترۀ اسطوره، به کوشش محمدرضا ارشاد، چاپ دوم، تهران، هرمس.
---------- (1387) روانکاوی و ادبیات، دو متن، دو انسان، دو جهان، از بهرام تا راوی بوف کور، تهران، سخن.
یونگ، کارل گوستاو (1372) جهان¬نگری، ترجمه جلال ستاری، تهران، توس.
---------------- (1387) ضمیر پنهان (نفس نامکشوف) ترجمه ابوالقاسم اسماعیل¬پور، چاپ هفتم، تهران، کاروان.
---------------- (1389) انسان و سمبولهایش، ترجمه¬ محمود سلطانیه، چاپ هفتم، تهران، جامی.
---------------- (1390الف) چهار صورت مثالی، ترجمه¬ پروین فرامرزی، چاپ سوم، مشهد، به‌نشر.
---------------- (1390ب) خاطرات، رؤیاها، اندیشه¬ها، ترجمه¬ پروین فرامرزی، چاپ چهارم، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
---------------- (1392الف) انسان در جست‌وجوی هویت خویشتن، ترجمه¬ محمود بهفروزی، چاپ چهارم، تهران، جامی.
---------------- (1392ب) روان¬شناسی و کیمیاگری، ترجمه محمود بهفروزی، چاپ دوم، تهران، جامی.
Cirlot , T.
E.
(1971) A Dictionary of symbols.
London, Routledye.