ریشه‌شناسی ستیز میان پیل و گوسپند در مَثَلی از گلستان
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
سعید شهروئی
1
(دانشگاه بیرجند)
کلید واژه: مَثَل اسطوره گوسپندِ پاک پیلِ مُردار بن‌مایه‌شناسی,
چکیده مقاله :
دستان ها (مَثَل ها) چونان بخشی از فرهنگ و ساختار اندیشگانی مردمان کهن، بازگویۀ پندارها، دریافت ها و باورهای بسیاری است که در گذر روزگار پدید آمده است؛ از این رو، بازکاوی و گزارش مَثَل ها می تواند کم یا زیاد ما را تا سرچشمه-های اندیشگانی نیاکان رهنمون شود. گاه نیز اسطوره که با ناخودآگاه گروهی پیوندی رازناک دارد، در پیکرۀ مَثل ها سربرمی آورد یا به سخن دیگر، گاه مَثَل ها، ناخودآگاهِ گروهی و به‌ویژه اندیشه های اساطیری را آینگی می کنند. یکی از این مثَل ها که به گمان نگارنده، بازگویۀ باوری بسیار کهن در فرهنگ ایرانی است، مَثَل «الشاةُ نظیفةٌ و الفیلُ جیفةٌ» (گوسپند پاک است و پیل مُردار) است که در حکایت سوم از باب نخست گلستان سعدی آمده است. در این پژوهش بن مایۀ اساطیری آن بازکاویده و نشان داده می شود که چگونه پیل چونان جانوری اهریمنی در برابر گوسپند، یکی از نیروهای اورمزدی، کارکرد می‌یابد و از کجا ستیز میان پیل و گوسپند، چونان اندیشه ای بنیادین در فرهنگ ایرانی، در پیکرۀ یک مَثَل نمودار می گردد.
Parables (proverbs) as a part of culture and experience of old-time people represent lots of thoughts, perceptions and beliefs that have endured the course of times. Therefore, researching the parables can lead us to the origins of our ancestors’ thoughts. Sometimes, myths which are related to group unconsciousness in a mysterious way are used in parables, or in another word, sometimes parables mirror group unconsciousness, especially mythical thoughts. One of these parables which the writer believes represents a very old belief in Iranian culture is “Sheep is clean and the elephant is carrion” in the first chapter of Golestan of Sa’adi. The mythical origin of this parable is studied in this research, and it is shown that how the elephant as an Ahrimanic creature confronts the sheep as an Ahurai force, and how the fight between an elephant and a sheep can represent a fundamental belief in Iranian culture in the form of a parable. .
ابریشمی، محمدحسن (1388) «پیل و پیله در زبان فارسی و منشأ ایرانی ابریشم»، مجلۀ نامۀ ایران باستان، سال نهم، شمارۀ 17 و 18، صص 25-50.
ارداویراف¬نامه (1372) ترجمۀ رحیم عفیفی، تهران، توس.
استعلامی، محمد (1387) نقد و شرح قصاید خاقانی، تهران، زوار.
استوک، تاوی (1386) اصول نظری و شیوۀ روان¬شناسی تحلیلی یونگ، ترجمۀ فرزین رضاعی، تهران، ارجمند.
اسماعیل¬پور، ابوالقاسم (1393) اسطوره، بیان نمادین، تهران، سروش.
انوری، حسن (1372) گلستان سعدی، تهران، دانشگاه پیام¬نور.
ایرانشاه¬بن¬ابی¬الخیر (1370) بهمن¬نامه، ویرایش رحیم عفیفی، تهران، علمی و فرهنگی.
برزگرخالقی، محمدرضا (1387) شرح دیوان خاقانی، تهران، زوار.
بهار، مهرداد (1376) پژوهشي در اساطير ايران، تهران، آگاه.
تفضلی، احمد (1354) ترجمۀ مینوی خرد، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
خزائلی، محمد (1361) شرح گلستان، تهران، جاویدان.
دادگي، فرنبغ (1385) بندهشن، گزارنده، مهرداد بهار، چاپ سوم، تهران، توس.
دوستخواه، جلیل (1385) اوستا، 2 جلد، تهران، مروارید.
دهخدا، علی¬اکبر (1352) امثال و حکم، 4 جلد، تهران، امیرکبیر.
ذوالفقاری، حسن (1386) «بازتاب مسائل اجتماعی در ضرب¬المثل¬های فارسی»، مجلۀ نجوای فرهنگ، شمارۀ 3، صص 15-24.
------------- (1389) «زیبایی¬شناسی ضرب¬المثل¬های فارسی»، مجلۀ بوستان ادب، دورۀ دوم، شمارۀ دوم، صص 51-82.
ذوالفقاری، محسن و الهام حدادی (1389) «تصویر استعاری کهن¬الگوی خورشید در ناخودآگاه قومی خاقانی و نظامی»، ادبیات عرفانی و اسطوره¬شناختی، سال 6، شمارۀ 20، صص 65-83.
رضایی¬دشت¬ارژنه، محمود (1388) «بازتاب نمادین آب در گسترۀ اساطیر»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 5، شمارۀ 16، صص 111-137.
زارع، ناصر (1392) «مثل¬های کهن ایرانی در کتاب التمثیل و المحاضره ثعالبی»، نشریۀ ادب عربی دانشگاه تهران، دورۀ 5، شمارۀ 1، صص 85-103.
جعفری جزی، مسعود (1390) «مثل¬های کهن ایرانی در کتابی نویافته از حمزه اصفهانی»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 48، صص 61-69.
سعدی، مصلح¬بن¬عبدالله (1389) گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، خوارزمی.
شوالیه، ژان و آلن گربران (1384) فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران، جیحون.
عفیفی، رحیم (1374) اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته¬های پهلوی، تهران، توس.
---------- (1379) مثل¬ها و حکمت¬ها در آثار شاعران قرن سوم تا یازدهم هجری، تهران، سروش.
فدایی، فربد (1381) یونگ و روان¬شناسی تحلیلی او، تهران، دانژه.
فردوسی، ابوالقاسم (1366) شاهنامه، به کوشش جلال خالقی¬مطلق، ج 1، نیویورک، مجموعۀ متون فارسی.
-------------- (1369) شاهنامه، به کوشش جلال خالقی¬مطلق، ج 2، کالیفرنیا، مجموعۀ متون فارسی.
قائمی، فرزاد و محمدجعفر یاحقی (1388) «اسب پرتکرارترین نمادینۀ جانوری در شاهنامه»، فصلنامۀ زبان و ادب پارسی، شمارۀ 42، صص 9-26.
كزّازي، ميرجلال¬الدين (1366) «سهراب و سياووش، گوميچشن و ويچارشن»، ماهنامۀ چيستا، شمارۀ 45 و 46، صص 463-471.
---------------- (1385) سراچۀ آوا و رنگ، تهران، سمت.
---------------- (1386) نامۀ باستان، جلد 1، چاپ ششم، تهران، سمت.
مشکور، محمدجواد (1369) ترجمۀ کارنامۀ اردشیر بابکان، تهران، دنیای کتاب.
میرفخرایی، مهشید (1367) ترجمۀ روایت پهلوی، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مؤیدحکمت، ناهید (1386) «ارزش¬های بارز فرهنگی در مثل¬ها و تعبیرهای کنایی فارسی»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 9، شمارۀ 3، صص 95-105.
واحددوست، مهوش (1379) نهادینه¬های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران، سروش.