تفسیری هگلی از نخستین مانیفستهای ادبی درباره داستان و رمان در ایران (1250-1300)
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایرانفرامرز خجسته 1 * , یاسر فراشاهی نژاد 2 , مجید پویان 3
1 - دانشگاه هرمزگان
2 - پژوهشگر پسادکتری دانشگاه شهید بهشتی
3 - دانشگاه یزد
کلید واژه: رمان معاصر ایرانی بیانیه نقد نظریه زیبایی‌شناسی هگلی,
چکیده مقاله :
از نخستین اظهارنظرهای «آخوندزاده» تا مقدمه «جمالزاده» بر کتاب «یکی بود یکی نبود»، یعنی در یک دورۀ تقریباً پنجاهساله، با مجموعۀ معدودی از گفتارهای پراکنده دربارۀ داستان و رمان مواجهیم، که تاکنون کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. این گفتارهای پراکنده را میتوان نخستین مانیفست-های ادبی دربارۀ داستان و رمان به شمار آورد. در این نقد و نظرها، مباحثی یافت می‌شود که میتوان آن را به عنوان نقاط مشترک نویسندگان و منتقدان این عصر به حساب آورد. اخلاقگرایی، واقعگرایی و سودبخشی رمان، سه فصل مشترک تمام این پاره گفتارهاست. شرایط تاریخی و تحولات اجتماعی عصر مشروطه، فضایی را مهیا ساخته بود که در آن تنها ادبیات متعهد میتوانست به حیات خود ادامه دهد. نخستین رمانها و نخستین نقد و نظریههای رمان در ایران، در چنین شرایطی شکل گرفت و به ناگزیر هدفمندی داستان و رمان در اولویت قرار گرفت. از همین‌رو در این مقاله بر آنیم تا نخستین نقد و نظرها دربارۀ داستان و رمان در ایران را با تکیه بر دیدگاههای زیباییشناسانۀ هگل تفسیر و تحلیل کنیم. هگل و هگلیها، محتوای ادبی را مهمتر از فرم ادبی می-دانستند و بر هدفمندی و سودبخشی رمان تکیه داشتند. در پژوهش حاضر مشخص شد که نخستین نقدها در ایران، تا حد زیادی با زیبایی‌شناسی هگلی انطباق دارد.
Since the first comments of ‘Akhoond Zadeh’ up to the introduction of ‘Yeki Bood Yeki Nabood’ (once upon a time) by ‘Jamal Zadeh’, in a period of almost fifty years, we encounter with a few scattered speeches about story and novel, which has hardly gained any attention by the researches so far. These scattered notes could be considered as the first literary manifests about story and novel. In these critiques and comments some topics could be considered as the common ideas of writers and critics of that era. Moralism, realism and the profitability of novel are the three common topics of all these few speeches. Historical conditions and social changes of the constitutional era, prepared a space which only the purposeful literature could have flourished in. The first novels and novel critiques in Iran were formed in these situations and the purposefulness of story and novel was prioritized inevitably. Therefore, this article tries to interpret and analyze the first critiques and comments about story and novel in Iran based on Hegel’s aesthetics. Hegel and Hegelians considered the literary content more important than the literary form and emphasized the purposefulness and profitability of the novel. In this research, it is shown that the first critiques in Iran have much in common with Hegelian aesthetics.
آخوندزاده، فتحعلی (بی¬تا الف) مقالات فارسی، به کوشش حمید محمدزاده، ویراسته ح صدیق، بی¬جا، نگاه.
--------------- (بی¬تا ب) مقالات فلسفی، ویراسته ح صدیق، کتاب ساولان.
--------------- (1356) تمثیلات، ترجمه محمد قراجه داغی، چاپ سوم، تهران، خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1394) فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، به اهتمام سید ابراهیم اشک شیرین، تهران، گستره.
آرین¬پور، یحیی (1387) از صبا تا نیما، ج1، چاپ نهم، تهران، زوار.
آشتیانی، عباس (1336ه.
ق) «تاریخ ادبی»، مجله دانشکده، سال اول، شماره 1، صص 8-22.
آلوت، میریام (1368) رمان به روایت رمان¬نویسان، ترجمه علی¬محمد حق¬شناس، تهران، مرکز.
استیس، و.
ت (1370) فلسفه هگل، ترجمه حمید عنایت، تهران، شرکت سهامی کتاب جیبی.
بالایی، کریستف (1377) پیدایش رمان فارسی، ترجمه مهوش قویمی و نسرین خطاط، معین و انجمن ایران¬شناسی فرانسه.
بالایی، کریستف و میشل کویی¬پرس (1387) سرچشمه¬های داستان ¬کوتاه فارسی، ترجمه احمد کریمی حکاک، چاپ سوم، تهران، معین و انجمن ایران¬شناسی فرانسه.
پارسی¬نژاد، ایرج (1380) روشنگران ایرانی و نقد ادبی، تهران، سخن.
پاینده، حسین (1391) داستان کوتاه در ایران، ج1، چاپ دوم، تهران، نیلوفر.
جمال¬زاده، محمد¬علی (1363) «یک نویسنده عجیب و دو کتاب غریب»، کتاب مجموعه مقالات ماهنامه سخن ، ج 5، تهران، صص 99-108.
----------------- (1370) یکی بود یکی نبود، چاپ پنجم، آلمان (کُلن)، آرش.
----------------- (1378) قصه¬نویسی، به کوشش علی دهباشی، تهران، سخن.
خسروی، محمد¬باقرمیرزا (1343) شمس و طغرا، چاپ سوم، تهران، معرفت.
در پیرامون رمان (بی¬تا) گردآوری شده از گفتارهای ماهنامه پیمان، بی¬جا، بی¬نا.
دستغیب، عبدالعلی (1383) کالبدشکافی رمان، تهران، سوره مهر.
دورانت، ویل (1390) تاریخ فلسفه، ترجمه عباس زریاب¬خوئی، چاپ بیست و دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
دوما، الکساندر (1316ه.
ق) سه تفنگدار، ترجمه محمدطاهر میرزا، چاپ سنگی.
دهقانی، محمد (1380) پیشگامان نقد ادبی در ایران، تهران، سخن.
رافائل، ماکس (بی¬تا) نگاهی به تاریخی ادبیات جهان (تاریخ رئالیسم)، ترجمه محمد¬تقی فرامرزی، چاپ دوم، بی¬جا، شباهنگ.
رکن¬زاده ¬آدمیت، محمد¬حسین (1313) دلیران تنگستانی، بی¬جا، کتابخانه مهر.
زنجانی، شیخ ابراهیم (1331ه.
ق) شهریار هوشمند، تهران، مطبعه برادران باقراف.
زیما، پیتر.
وی (1394) فلسفه¬ نظریه¬ ادبی مدرن، ترجمه رحمان ویسی حصار و عبدالله امینی، تهران، رخداد نو.
سپهران، کامران (1381) ردپای تزلزل، تهران، شیرازه.
سیدحسینی، رضا (1384) مکتب¬های ادبی، ج2، چاپ دوازدهم، تهران، نگاه.
شیللر (1325ه.
ق) خدعه و عشق، ترجمه از آلمانی به فرانسه الکساندر¬ دوما و ترجمه از فرانسه به فارسی یوسف¬خان اعتصام¬الملک، تهران، فاروس.
عبادیان، محمود (1363) دیباچة مقدمه بر زیبایی‌شناسی هگل، تهران، آوازه.
قبادی، حسینعلی (1383) بنیادهای نثر معاصر فارسی، تهران، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاددانشگاهی.
قیصری، علی (1383) روشن¬فکران ایران در قرن بیستم، ترجمه محمد دهقانی، تهران، هرمس.
کامشاد، حسن (1384) پایه¬گذاران نثر جدید فارسی، تهران، نی.
کریمی حکاک، احمد (1384) طلیعه تجدد در شعر فارسی، ترجمه مسعود جعفری، تهران، مروارید.
کروچه، بندتو (1381) کلیات زیباشناسی، ترجمه فؤاد روحانی، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی.
کسروی، احمد (بی¬تا) در پیرامون رمان، گردآوری شده از گفتارهای ماهنامه پیمان، بی¬جا، بی-نا.
گارودی، روژه (1362) در شناخت اندیشۀ هگل، ترجمه باقر پرهام، تهران، آگاه.
گرانت، دیمیان (1379) رئالیسم، ترجمه حسن افشار، چاپ سوم، تهران، مرکز.
لوکاچ، گئورگ (1373) پژوهشی در رئالیسم اروپایی، ترجمه اکبر افسری، تهران، علمی و فرهنگی.
مجتهدی، کریم (1370) دربارۀ هگل و فلسفۀ او، تهران، امیرکبیر.
مجله بهار (1328ه.
ق) «کنت لاون تولستوی»، سال اول، شماره دوم، صص84-89.
میرصادقی، جمال (1390) ادبیات داستانی، چاپ ششم، تهران، سخن.
میرعابدینی، حسن (1387) صدسال داستان‌نویسی، چاپ پنجم، تهران، چشمه.
--------------- (1392) تاریخ ادبیات داستانی ایران، تهران، سخن.
نفیسی، سعید (1327) فرنگیس، چاپ چهارم، تهران، کتاب¬فروشی مروج.
----------- (1336ه.
ق) «آلفونس دوده»، مجله دانشکده، سال اول، شماره 1، صص 31-34.
هگل، گئورگ ویلهلم فردریش (1363) مقدمه بر زیباشناسی، ترجمه محمود عبادیان، تهران، آوازه.
------------------------ (بی¬تا) عقل در تاریخ¬، ترجمه حمید عنایت، تهران، دانشگاه صنعتی آریامهر.
هلپرین، جان (1389) «نظریه رمان» نظریه¬های رمان، ترجمه حسین پاینده، چاپ دوم، تهران، نیلوفر، صص53-81.