ادبیات کودک و ایدئولوژی‌های معاصر
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایرانعیسی امن‌خاني 1 * , عایشه خوجه 2
1 - دانشگاه گلستان
2 - دانشگاه گلستان
کلید واژه: تجدد ادبیات کودک ایدئولوژی کتاب احمد ماهی سیاه کوچولو,
چکیده مقاله :
ادبیات کودک، سابقۀ چندانی در ایران ندارد و توجه به کودک و ادبیات آن به دورۀ مشروطه و تجددخواهی ایرانیان بازمی گردد. آنچه مشخص است، تجدد/ مدرنیته و ایدئولوژی های آن چون لیبرالیسیم، ناسیونالیسم و مارکسیسم در این پیدایش و گسترش بی تأثیر نبوده است. ایدئولوژیک بودن معروف ترین آثار کودک در این دوره («کتاب احمد» و «ماهی سیاه کوچولو») می تواند دلیل درستی این مدعا باشد. به همین خاطر اصلی ترین پرسش در پژوهش حاضر چیستی نسبت میان ایدئولوژی‌های معاصر و ادبیات کودک است؛ برای نیل بدین هدف، دو اثر داستانی کتاب احمد (1311 ه.ق) و ماهی سیاه کوچولو (1347 ه.ش) و همچنین اشعار کتاب های درسی ادبیات فارسی دورۀ پهلوی اول (1320-1304) که هر یک متعلق به یکی از ایدئولوژی های اصلی تاریخ معاصر ایران پیش از انقلاب هستند، بررسی شده اند. ایدئولوژی های معاصر به دلیل فهم متفاوتی که از کودک دارند، هنجارها و الگوهای متفاوتی را نیز برای ادبیات کودک ارائه می کنند. به عنوان نمونه، لیبرالیست ها - که کتاب «احمدِ طالبوف» را با کمی تسامح می توان انعکاس-دهندۀ این ایدئولوژی دانست - ادبیاتی را شایسته کودک می دانند که جنبۀ انتقادی ذهن او را شکوفا سازد. حال آنکه ناسیونالیست ها - اشعار کتاب های درسی کودکان در دورۀ پهلوی متناسب با این ایدئولوژی گزینش شده اند - از کودک سرسپردگی می خواهند و می‌کوشند حس فداکاری و ازخودگذشتگی (و نه نگاه انتقادی) را در کودک نهادینه سازند. مارکسیسم و طرفداران آن به عنوان انقلابی ترین ایدئولوژی معاصر نیز ادبیاتی را شایستۀ کودک می دانست که با آگاه ساختن کودکان (آگاهی طبقاتی و...) آنها را آمادۀ مبارزه و نبرد نهایی برای دگرگون ساختن جامعه سازد.
Children’s literature does not have a long history in Iran and works in this field goes back to the era of Iranian constitutional revolution and the modernization of Iranian society. It is clear that modernism and its ideologies such as liberalism, nationalism and Marxism have contributed to the emergence and development of children’s literature. The fact that how two of the most famous children works of that time (“Ahmad's Book” and “Little Black Fish”) were ideological, can be considered as a proof for this claim. For this reason the main question in the present research is the nature of the relation between contemporary ideologies and children’s literature, and to answer this question two stories, Ahmad's Book (1932) and Little Black Fish (1968) and also the poems in the textbooks of the first Pahlavi era (1925-1941) are studied while each one of them can be assigned to one of the main ideologies in Iran's contemporary history before the Islamic revolution. Due to the fact that different contemporary ideologies have different attitudes towards children, they provide different norms and patterns for children's literature. For example, according to liberalism, which is represented roughly by Talboof’s “Ahmad’s book” the appropriate literature for children is the one that acquaints them with various aspects of critical thinking while nationalism – the poems selected from children’s textbooks in Pahlavi era reflect this ideology- want to create and institutionalize a sense of devotion and sacrifice in children. According to Marxism as the most revolutionary contemporary ideology, the appropriate type of literature for the children is the one that enlightens them (class consciousness, etc.), and make them ready for the final battle to transform the society.
آبراهامیان، یرواند (1389) تاریخ ایران مدرن، ترجمۀ محمدابراهیم فتاحی، تهران، نی.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1357) الفبای جدید و مکتوبات، به کوشش مجید محمدزاده، تبریز، احیا.
آدمیت، فریدون (1363) اندیشه¬های طالبوف تبریزی، تهران، دماوند.
آفاری، ژانت (1385) انقلاب مشروطۀ ایران، ترجمۀ رضا رضایی، تهران، بیستون.
اسمیت، آنتونی دی (1391) ناسیونالیسم و مدرنیسم، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران، ثالث.
اکبری، محمدعلی (1384) تبارشناسی هویت جدید ایرانی، تهران، علمی و فرهنگی.
اکلشال، رابرت (1385) «لیبرالیسم»، در: مقدمه¬ای بر ایدئولوژی¬های سیاسی، محمد قائد، تهران، مرکز.
انگلس، فردریک (1386) سوسیالیسم: تخیلی و علمی، با مقدمۀ جورج نوواک، ترجمۀ مسعود صابری، تهران، طلایۀ پرسو.
ایگلتون، تری (1381) درآمدی بر ایدئولوژی، ترجمۀ اکبر معصوم بیگی، تهران، آگه.
برلین، آیزایا (1386) آزادی و خیانت به آزادی: شش دشمن آزادی بشر، ترجمۀ عزت¬الله فولادوند، تهران، ماهی.
بهرنگی، صمد (1336) کندوکاو در مسائل تربیتی ایران، تهران، شبگیر.
---------- (1360) «ادبیات کودکان» در: مجموعه مقالات صمد بهرنگی، تهران، دنیا.
---------- (1386) قصه¬های صمد بهرنگی، تهران، کاروان.
بهروز، مازیار (1392) شورشیان آرمان¬خواه: ناکامی چپ در ایران، تهران، ققنوس.
بیرونی، ابوریحان (1352) آثار الباقیه، به تصحیح اکبر داناسرشت، تهران، ابن سینا.
پارسانسب، محمد (1390) نظریه و نقد رمان تاریخی فارسی، تهران، چشمه.
پویا، م (1358) کتاب کلاس اول، تهران، شبگیر.
تاپر، ریچارد (1389) «نمونۀ ایل شاهسون»، در: رضاشاه و شکل¬گیری ایران نوین، به کوشش استفانی کرونین، ترجمۀ مرتضی ثاقب¬فر، تهران، جامی.
تلطف، کامران (1394) سیاست نوشتار: پژوهشی در شعر و داستان معاصر، ترجمۀ مهرک کمالی، تهران، نامک.
جزنی، بیژن (بی‌تا) از منتخب آثار، بی¬جا.
رنلدز، کیمبرلی (1394) ادبیات کودک، ترجمۀ مهدی حجوانی، تهران، افق.
ژوبر، آمده (1347) مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ¬ محمود مصاحب، تهران، چهر.
سلاجقه، پروین (1387) از این باغ شرقی: نظریه¬های نقد شعر کودک و نوجوان، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
شاملو، احمد (1388) بارون، تهران، کتاب خروس.
طالبوف، عبدالرحیم (1356) کتاب احمد، با مقدمۀ باقر مؤمنی، تهران، شبگیر.
طباطبایی، سید جواد (1386) تأملی دربارۀ ایران: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تبریز، ستوده.
طبری، احسان (1385) «بحث دربارۀ نظم معاصر»، در: نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران، به اهتمام نورالدین نوری، تهران، اسطوره.
----------- (1358) شغالشاه، تهران، آبان.
----------- (بی¬تا) «میهن‌پرستی»، در: چند مسئلۀ اجتماعی: میهن¬پرستی، دموکراسی، آزادی مطبوعات و.
.
.
، بی¬جا.
قره داغی، اکبر (1393) یاد درس¬های شیرین دبستانی: یک قرن شعرهای دبستان 1290 تا 1390، تهران، بهجت.
کار، ای.
اچ (1364) بررسی پیشگامان سوسیالیسم از دیدگاه تاریخ، ترجمۀ یحیی شمس، تهران، امیرکبیر.
کولاکوفسکی، لشک (1384) جریان¬های اصلی در مارکسیسم: برآمدن، گسترش و فروپاشی، ترجمۀ عباس میلانی، تهران، آگه.
گلنر، ارنست (1388) ناسیونالیسم، ترجمۀ سید محمدعلی تقوی، تهران، مرکز.
گوتک، جرالدی (1392) مکاتب فلسفی و آرای تربیتی، ترجمۀ محمدجعفر پاک‌سرشت، تهران، سمت.
لارین، خورخه (1380) مفهوم ایدئولوژی، ترجمۀ فریبرز مجیدی، تهران، وزارت امور خارجه.
مارکس، کارل (1392) گزیده نوشته¬های کارل مارکس در جامعه¬شناسی و فلسفۀ اجتماعی، گزینش و پیش¬گفتار توماس برتون باتامور و ماکزیمیلین روبل، ترجمۀ پرویز بابایی، تهران، نگاه.
محمدی، محمدهادی و زهره قایینی (1380) تاریخ ادبیات کودکان ایران: ادبیات کودکان در دورۀ مشروطه، جلد سوم، تهران، چیستا.
مک للان، دیوید (1385) ایده¬¬ئولوژی، ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، آشیان.
ملائی توانی، علیرضا (1381) مشروطه و جمهوری: ریشه¬های نابسامانی نظم دموکراتیک در ایران، تهران، گستره.
ملک¬پور، جمشید (1386) ادبیات نمایشی در ایران: ملی¬گرایی در نمایش، جلد سوم، تهران، طوس.
وینسنت، اندرو (1386) ایدئولوژی¬های مدرن سیاسی، ترجمۀ مرتضی ثاقب¬فر، تهران، ققنوس.
هداک، بروس (1391) تاریخ اندیشۀ سیاسی، ترجمۀ محمدحسین وقار، تهران، اطلاعات.
هزارخانی، منوچهر (1347) «جهان¬بینی ماهی سیاه کوچولو»، در: مجلۀ آرش: ویژه¬نامۀ صمد، تهران، زرین.
هیودیس، پی¬تر (1394) درک مارکس از بدیل سرمایه¬داری، ترجمۀ حسن مرتضوی و فریدا آفاری، تهران، روزبهان.
یزدانی، سهراب (1391) اجتماعیون عامیون، تهران، نی.