تحلیل دیباچههای «کلیله و دمنه» بر اساس نظام وجهیت
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران
2 - کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران
کلید واژه: وجهیت, کلیله و دمنه, نقشهای گفتاری, ابزار وجهی, دیدگاه نویسنده.,
چکیده مقاله :
کلیله و دمنه، یکی از امهات متون تعلیمی کهن ادب فارسی است که بخش اعظم آن را باید و نبایدهای اخلاقی در حوزة اخلاق، سیاست، دین و فرهنگ تشکیل میدهد. این باید و نبایدها که ماهیتی آمرانه دارد، میتواند موجب لحنی صریح و ملالآور در کلام شود و عمل اقناع را در امر تعلیم به تأخیر بیندازد. در این پژوهش با استفاده از مبحث وجهنمایی و وجهیت، سه مقدمة آغاز این کتاب (دیباچة مترجم، مقدمة ابنمقفع و مقدمة برزویه طبیب) را از منظر وجهیت و چگونگی بازنمایی دیدگاه نویسنده در ساحت زبان بررسیدیم. برای این منظور از سه دیباچه، پانصد جمله را برگزیدیم و در قالب هفت مؤلفة نهاد، وجه بند، نقش گفتاری بند، وجهنمایی، ابزار وجهی، منبع قضاوت (جهتگیری وجهنمایی) و شگردهای غیر مستقیمگویی گفتار، به تجزیه و تقطیع بندها پرداختیم. پرسش اصلی ما در این پژوهش این بود که وجهیت، چگونه در تبیین رابطة زبان و ایدئولوژی نقش دارد و کدام یک از ابزار وجهنمایی، بسامد بیشتری در این متن دارد؟ یافتههای پژوهش بر اساس دادههای آماری نشان داد که منشی با استفاده از سازوکارهای زبانی متفاوت چون استعارة دستوری، کاربرد ابژه به جای سوژه، ساختار جملة مرکب، تمثیل، بینامتنیت قرآنی و تاریخی و...، از شدت صراحت اجبار و الزام کاسته و در جهت اقناعسازی، مخاطب را با خود همراه ساخته است. بسامد بالای وجه بند اخباری و درصد پایین وجوه پرسشی و امری، نشان از قاطعیت کلام و دیدگاه نویسنده و همسویی این سبک زبانی با ژانر تعلیمی خطابه داشت. پربسامدترین ابزار وجهی در این پیکره، به ترتیب وجه فعل اخباری، فعل وجهی و افزودههای وجهی بود که با گفتمان خطابی متن که در پی گواهنمایی و اقناع بیشتر مخاطب است، تناسب و همسویی دارد.
Kelileh va Demneh is one of the most prominent ancient didactic texts of Persian literature, with its major focus on moral dos and don'ts in the realms of ethics, politics, religion, and culture. These imperatives, which possess a commanding nature, can lead to a direct and tedious tone in the discourse, potentially delaying the act of persuasion in the didactic process. In this study, we employed the concept of modality to examine the three introductory prefaces of this book (the translator's preface, Ibn al-Muqaffa's preface, and Borzuya the Physician's preface) in terms of modality and how the authors’ perspectives are realized in the language. Accordingly, we selected 500 sentences from the three prefaces and analyzed them concerning seven components: the subject, mood of the clause, speech function of the clause, modality, modality devices, source of judgment (modality orientation), and techniques for indirectness (implicitness) of speech. We primarily analyzed how modality functioned in the relationship between language and ideology, and which modality devices had the highest frequency in the text. The findings, based on statistical data, revealed that Monshi, through various linguistic mechanisms such as grammatical metaphor, the use of objects instead of subjects, complex sentence structures, allegory, and Qur'anic and historical intertextuality, reduced the explicitness of obligation and compulsion, thereby aligning the audience with his perspective to achieve a persuasive effect. The high frequency of declarative clauses and the low percentage of interrogative and imperative mood indicate the decisiveness of the author's discourse and the alignment of this linguistic style with the didactic genre of rhetoric. The most frequent modality devices in this corpus were, respectively, indicative verbs, modal verbs, and modal adjuncts, which align with the rhetorical discourse of the text, and aimed at further corroboration and persuasion of the audience.
Keywords: Mood, Modality, Kelileh va Demneh, Speech Functions, Modality Devices, Ideology and Author’s Perspective.
Introduction
Modality is a semantic category that reflects the speaker's attitude toward the degree of truth, credibility, and decisiveness in expressing a proposition. The definition of modality is not uniform. Palmer attributes this lack of consistency to the ambiguity and semantic diversity inherent in the phenomenon of modality. In general terms, modality is the expression of the speaker’s perspective regarding the occurrence of an event in the world. This world may be external, objective, and real, or internal, subjective, and imaginary. The common and central concept among all possibilities is an occurrence or ‘event’. Modality expresses the speaker’s stance on this event (Baravardeh & Gohari, 2022: 119). Halliday introduces modality in connection with speech functions. Before defining modality, he first describes the speech functions within the interpersonal domain (Halliday & Matthiessen, 2004: 26).
The fundamental speech functions underlying all other speech functions are ‘giving’ and ‘demanding’. Thus, linguistic communication can be viewed as an interaction and exchange. The object of this exchange is either information or goods and services. If the object is information, the function of giving is realized through statements, and the function of demanding is realized through questions. If the object of exchange is goods and services, the function of giving is expressed as offers, and the function of demanding is expressed as commands. Accordingly, there are four primary speech functions: statement, question, offer, and command.
Halliday designates any structure at the clause level specifically dedicated to the grammatical realization of one of the primary speech functions as ‘mood’. In his view, the speech function of the clause plays a significant role in determining the type and concept of modality. For instance, probability and usuality are predominantly associated with clauses involving the exchange of information (statement and question), whereas obligation and inclination are tied to clauses with the functions of offer and command (Halliday & Matthiessen, 2004: 618). Hence, Halliday identifies four main types of modality: probability, usuality, inclination, and obligation. He conceptualizes modality as a spectrum between two poles—positive and negative. The linguistic realization of modality in language occurs through various devices and elements. Halliday identifies four types of modality devices: modal adjuncts, grammatical metaphors, modal auxiliary verbs, and the mood of the verb.
One of the texts that stands out significantly in terms of the relationship between language, ideology, and power is Kelileh va Demneh. The speaker's (Nasrollah Monshi's) perspective and viewpoint in this book are expressed through two forms: narrative (indirect expression of viewpoints) and proposition (direct expression of viewpoints). Analyzing the relationship between language and power in this text through the system of modality reveals new dimensions of its discourse. Specifically, it shows how Nasrollah Monshi has utilized narrative and other modality devices to represent his views indirectly, without resorting to explicit coercion or command. Through various philosophical and wisdom-based sources, he has articulated his judgments and evaluations concerning politics, religion, ethics, power, and more, with a high degree of credibility that persuades and convinces the audience.
To explore the relationship between language and discourse in the prefaces of Kelileh va Demneh, we have employed Halliday's theory of modality within the domain of interpersonal metafunction.
Keywords: Modality, Kelileh va Demneh, Speech Functions, Modality Devices, Authorial Perspective.
Research Methodology
To analyze modality, we selected Nasrollah Monshi's Kelileh va
Demneh as the research corpus. We examined 500 clauses from the perspective of modality. The analysis of modality in this text was primarily based on Halliday's theory and within the framework of systemic functional linguistics.
In the analysis of the clauses, several components were considered, including the mood of the clause, speech function, modality concepts, orientation or source of judgment, and techniques for indirect expression of obligation and compulsion. Given that each primary function, beyond its linguistic meaning, can also represent secondary meanings and functions, we also noted the possible secondary meanings of the speech functions under the component of the clause’s speech function, depending on the context and textual setting. Following the statistical description of the data through charts and quantitative analysis, we proceeded to a qualitative analysis of the text. This included examining modality, the author's perspective, and the underlying ideology of the text based on the statistical findings.
Research Findings
Given the inherently instructive nature of didactic texts, it is expected that the speech functions of the language would predominantly involve requests and a high frequency of obligatory modality. However, upon reading the prefaces of Kelileh va Demneh, we find minimal direct commands or coercion. The frequency of declarative clauses at 95.5% and imperative clauses at 2% reflects this reality. This feature aligns with the nature of didactic literature, which, alongside persuasion and instruction, also engages with aesthetic expression and does not solely focus on pure teaching. The author relies significantly on techniques of indirectness in speech.
The other primary function of the sentences is to convey information, characterized by their declarative and explanatory nature. Such sentences express certainty and a lack of doubt, making them more effective than imperative sentences. All three prefaces fall within the genre of ‘rhetoric’ (khatabeh) in terms of linguistic eloquence and logic. In rhetoric, the speaker often holds a position of authority above the audience or listener.
Thus, there is minimal use of interrogative and imperative speech functions. The low percentages of interrogative (2.3%) and imperative (8.8%) speech functions compared to declarative (88.9%) illustrate the speaker's linguistic and situational authority. In none of the three prefaces do we encounter linguistic instability, weakness, or flexibility.
Among the two primary speech functions—giving and demanding—the ‘giving’ function, which involves the linguistic transfer of information, is more prominent in the text.
The highest frequency of modality devices, at 64%, belongs to indicative verbs. Subjunctive mood accounts for 14%, and imperative mood constitutes only 1.3%. The indicative mood conveys the speaker's firm and unwavering attitude toward the content of the clauses, while subtly imparting an indirect sense of obligation to the audience.
Modal verbs constitute another modality device, comprising 6% of the total data. Among these, the verb bāyestan ("must") is the most distinctly modal. Modal adjuncts are another modality device, accounting for 7% of the total data. According to the analysis, in 74% of cases, the source of judgment is the speaker, while in 26% of cases, the sources are external (such as verses, narrations, the Qur’an, Islamic law, etc.).
Another technique for indirectness is the use of general terms, which account for 22% of the total data, and ambiguous terms, which constitute 13%. Together, these comprise 35% of the data. The author employs general and ambiguous words to indirectly address elements under obligation, reducing the sense of coercion in the audience’s mind.
Focusing on the object instead of the subject is another prominent strategy, representing 18% of the total data. This shift from the known subject (sujet) to the object of knowledge (object) serves to avoid direct reference to imperatives and prohibitions.
Other methods—such as the use of allegory, third-person and non-addressive forms, metaphorical expression, passive constructions, and an implied or textual audience—make up the remaining 19% of the data. Allegory, whether at the sentence or textual level, is a key method of indirect expression. However, given that most analyzed sentences were selected from the prefaces, the frequency of this technique is relatively low.
Modality effectively represents the dominant discourse of power in the text within the realm of language.
References
Aghagolzadeh, F., & Abbasi, Z (2012) An analysis of verb moods in Persian based on the theory of mental spaces. Adab Pazhuhi, 6(20), 135–154. (in Persian)
Ahmadi, A., Forsati Jouybari, R., & Parsaie, H. (2021) An investigation of modality in the novel My Dear Husband is based on Fowler's perspective. Journal of Language Research, 13(38), 327–352. (in Persian)
Akhlaqi, F. (2007) Necessity, possibility, and ability: Three modal verbs in modern Persian. Dastour Journal, 3, 82–131. (in Persian)
Bahrami Khoshid, S. (2019) Cognitive grammar: Theoretical foundations and its application in Persian (1st ed.). Tehran: Samt. (in Persian)
Baravarde, M., & Gohari, H. (2022) An examination of mood and modality and their representation in Persian. Studies of Linguistic and Literary Criticism, 6(22), 115–126. (in Persian)
Farshidvard, K. (2009) Comprehensive contemporary grammar. Tehran: Sokhan. (in Persian)
Forouzandeh, M., & Benitaleb, A. (2014) Reflections of the poet’s perspective in the syntax of Vis and Ramin. Textual Criticism of Persian Literature, 2, 1–22. (in Persian)
Fotouhi, M. (2012) Stylistics: Theories, approaches, and methods (1st ed.). Tehran: Sokhan. (in Persian)
Fowler. R (2011) Linguistics and novel. (M. Ghaffari, Trans). Tehran: Ney. (In Persian)
Goudarzi, S., & Mousavi, M. (2020) The rhetoric of modality in Ghaznavid courtly panegyric poetry. Journal of Literary Criticism and Rhetoric, 9(3), 133–151. (in Persian)
Halliday. M. A. K., & Matthiessen, C. (2004) An Introduction to Functional Grammar. London: Arnold.
Ilkhanipoor, N., & Karimi Doostan, G. (2016) Lexicalization of semantic dimensions of modality in Persian modal adjectives. Journal of Language Research, 8(19), 65–87. (in Persian)
Johnson, M. (2019) The body in the mind (3rd ed.; J. Mirzabeygi, Trans.). Tehran: Agah. (in Persian)
Karimi Doostan, G., & Ilkhanipoor, N. (2012) The modality system in Persian. Journal of Language Research, 3(1), 77–98. (in Persian)
Kazemipour Navayi, N., Sojoudi, F., Fazeli, M., & Sasani, F. (2015) From certainty to doubt: Transformation of modality in the protagonist of the novel Tooba and the Meaning of Night based on social semiotics. Literary Criticism Quarterly, 8(32), 133–154. (in Persian)
Khanlari, P. (1987) The history of the Persian language (Vol. 2). Tehran: Noe. (in Persian)
Lyons, J. (2012) Introduction to linguistic semantics (K. Safavi, Trans.). Tehran: Elmi. (in Persian)
Meshkatoddini, M. (2000) The history of linguistics. Mashhad: Ferdowsi University Press. (in Persian)
Mirzaei, A. (2021) The relationship between polarity and modality in Persian. Research in Western Iranian Languages and Dialects, 9(32), 113–135. (in Persian)
Monshi, N. (2002) Kalileh va Demneh (21st impression). Tehran: Amir Kabir. (in Persian)
Moradi, R. (2012) Modality and mood in Sorani Kurdish: A syntactic and semantic approach [Unpublished doctoral dissertation]. Allameh Tabataba'i University. (in Persian)
Palmer, F. R. (2001/1986) Mood and modality. Cambridge: Cambridge University Press.
Rahimian, J., & Amoozadeh, M. (2013) Modal verbs in Persian and the expression of modality. Journal of Language Research, 4(1), 21–40. (in Persian)
Tamimdari, A., & Sadri, N. (2014) A stylistic study of modality in Saadi's Golestan within the framework of systemic functional grammar. Pazhouhesh-e Zaban va Adabiyyat-e Farsi, 33, 141–181. (in Persian)
آقاگل¬زاده، فردوس و زهرا عباسی (1391) «بررسی وجه فعل در زبان فارسی بر پایة نظریة فضاهای ذهنی»، ادب¬پژوهی، دورة ششم، شماره 20، صص 135-154.
احمدی، آرام و دیگران (1400) «بررسی مقولة وجهیت در رمان شوهر عزیز من اثر فریبا کلهر بر اساس دیدگاه فاولر»، زبان¬پژوهی، دورة سیزدهم، شماره 38، صص 327-352.
اخلاقی، فریار (1386) «بایستن، شدن و توانستن، سه فعل وجهی در فارسی امروز»، مجلة دستور، شماره 3، صص 82-131.
ایلخانی¬پور، نرگس و غلامحسین کریمی دوستان (1395) «واژگانی¬شدگی ابعاد معنایی وجهیت در صفات وجهی فارسی»، زبان¬پژوهی، سال هشتم، شماره 19، صص 65-87.
برآورده، مهرانگیز و حبیب گوهری (1401) «بررسی وجه و وجه¬نمایی و تشریح آن در زبان فارسی»، مطالعات نقد زبانی و ادبی، سال ششم، شماره 22، صص 115-126.
بهرامی خورشید، سحر (1398) دستور شناختی (مبانی نظری و کاربست آن در زبان فارسی)، تهران، سمت.
تمیم¬داری، احمد و نیره صدری (1393) «مطالعه سبک¬شناختی وجه¬نمایی در گلستان سعدی در چارچوب دستور نقش¬گرای نظاممند»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 33، صص ۱۴۱-۱۸۱.
جانسون، مارک (1398) بدن در ذهن، ترجمة جهانشاه میرزابیگی، چاپ سوم، تهران، آگاه.
خانلری، پرویز (1366) تاریخ زبان فارسی، جلد دوم، تهران، نو.
رحیمیان، جلال و محمد عموزاده (1392) «افعال وجهی در زبان فارسی و بیان وجهیت»، پژوهش¬های زبانی، دورة چهارم، شماره 1، صص 21-40.
فتوحی، محمود (1391) سبک¬شناسی، نظریه¬ها، رویکردها و روش¬ها، تهران، سخن.
فرشیدورد، خسرو (1388) دستور مفصل امروز، تهران، سخن.
فروزنده، مسعود و امین بنی¬طالب (1393) «بازتاب دیدگاه شاعر در نحو منظومة ویس و رامین»، متن¬شناسی ادب فارسی، شماره ۲، صص ۱-22.
کاظمی¬پور نوایی، ندا و دیگران (1394) «از یقین به تردید: تحول وجه¬نمایی قهرمان رمان طوبی و معنای شب از دیدگاه نشانه¬شناسی اجتماعی»، نقد ادبی، دورة هشتم، شمارة 32، صص 133-154.
کریمی دوستان، غلامحسین و نگین ایلخانی¬پور (1391) «نظام وجهیت در زبان فارسی»، پژوهش-های زبانی، دورة سوم، شماره 1، صص 77-98.
گودرزی، سیاوش و مصطفی موسوی (1399) «بلاغت وجهیت در شعر مدحی دربار غزنوی»، پژوهشنامة نقد ادبی و بلاغت، دورة نهم، شماره 3، صص 133-151.
لاینز، جان (1391) درآمدی بر معناشناسی زبان، ترجمة کوروش صفوی، تهران، علمی.
مرادی، روناک (1391) وجه¬نمایی و وجه در کردی سورانی، رویکردی نحوی و معنایی، رسالة دکتری، رشتة زبان¬شناسی، استاد راهنما محمد دبیرمقدم، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، دانشکدة ادبیات.
مشکوه¬الدینی، مهدی (1379) سیر زبان¬شناسی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
منشی، نصرالله (1381) کلیله و دمنه، چاپ بیست¬و¬یکم، تهران، امیرکبیر.
میرزایی، آزاده (1400) «رابطة قطبیت و وجهیت¬بندی در زبان فارسی»، مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران، سال نهم، شماره 32، صص 113-135.
Fowler. R (2011) Linguistics and novel. (M. Ghaffari, Trans). Tehran: Ney (In Persian).
Halliday. M. A. K and Matthiessen, Christian (2004) An Introduction To Functional Grammar, London. Arnold.
Palmer. F.R. (2001) mood and modality. Cambridge: Cambridge University Press.
--------------- (1986) mood and modality, Cambridge: Cambridge University Press.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و سوم، تابستان 1403: 34-1
تاريخ دريافت: 01/10/1402
تاريخ پذيرش: 15/07/1403
نوع مقاله: پژوهشی
تحلیل دیباچههای «کلیله و دمنه» بر اساس نظام وجهیت
چکیده
کلیله و دمنه، یکی از امهات متون تعلیمی کهن ادب فارسی است که بخش اعظم آن را باید و نبایدهای اخلاقی در حوزة اخلاق، سیاست، دین و فرهنگ تشکیل میدهد. این باید و نبایدها که ماهیتی آمرانه دارد، میتواند موجب لحنی صریح و ملالآور در کلام شود و عمل اقناع را در امر تعلیم به تأخیر بیندازد. در این پژوهش با استفاده از مبحث وجهنمایی و وجهیت، سه مقدمة آغاز این کتاب (دیباچة مترجم، مقدمة ابنمقفع و مقدمة برزویه طبیب) را از منظر وجهیت و چگونگی بازنمایی دیدگاه نویسنده در ساحت زبان بررسیدیم. برای این منظور از سه دیباچه، پانصد جمله را برگزیدیم و در قالب هفت مؤلفة نهاد، وجه بند، نقش گفتاری بند، وجهنمایی، ابزار وجهی، منبع قضاوت (جهتگیری وجهنمایی) و شگردهای غیر مستقیمگویی گفتار، به تجزیه و تقطیع بندها پرداختیم. پرسش اصلی ما در این پژوهش این بود که وجهیت، چگونه در تبیین رابطة زبان و ایدئولوژی نقش دارد و کدام یک از ابزار وجهنمایی، بسامد بیشتری در این متن دارد؟ یافتههای پژوهش بر اساس دادههای آماری نشان داد که منشی با استفاده از سازوکارهای زبانی متفاوت چون استعارة دستوری، کاربرد ابژه به جای سوژه، ساختار جملة مرکب، تمثیل، بینامتنیت قرآنی و تاریخی و...، از شدت صراحت اجبار و الزام کاسته و در جهت اقناعسازی، مخاطب را با خود همراه ساخته است. بسامد بالای وجه بند اخباری و درصد پایین وجوه پرسشی و امری، نشان از قاطعیت کلام و دیدگاه نویسنده و همسویی این سبک زبانی با ژانر تعلیمی خطابه داشت. پربسامدترین ابزار وجهی در این پیکره، به ترتیب وجه فعل اخباری، فعل وجهی و افزودههای وجهی بود که با گفتمان خطابی متن که در پی گواهنمایی و اقناع بیشتر مخاطب است، تناسب و همسویی دارد.
واژه‌های کلیدی: وجهیت، کلیله و دمنه، نقشهای گفتاری، ابزار وجهی، دیدگاه نویسنده.
مقدمه
زبان، رسانهای تعاملی و بینافردی است که در بازنمایی ایدئولوژی، دیدگاه، باور و جهتگیری ارزشی یک متن، نقشی اساسی و تعیینکننده دارد. به عبارتی دیگر، زبان در حکم ظرفی است که به مظروف خود، جهتی خاص میدهد و از این نظر، محدودکننده و نظاممند است. فاولر، زبان را بسیار مقیدکننده میداند که اجازه نمیدهد متنی خنثی و به دور از جهتگیری و داوری ارزشی باشد (Fowler, 2011:106-107). ما نمیتوانیم چیزی بگوییم بدون آنکه نگرشی نسبت به آن داشته باشیم. واژهها و جملههایی که برمیگزینیم، معانی پنهانی را منتقل میکند که بخش عمدة آن از اختیار ما خارج است. ساختار جملة ما ممکن است افشاکنندة نوعی داوری ارزشی باشد که خود از آن بی‌خبریم (احمدی و دیگران، 1400: 328).
نظام باورشناختی و ایدئولوژیک گوینده در ساحتهای مختلفی از زبان متن، امکان ظهور و بروز مییابد. نظامهای آوایی، صرفی، نحوی و گفتمانی، هر کدام بستری مناسب برای بازنمایی دیدگاهها و نگرشهای پنهان در متن هستند. از میان این نظامها، ساختهای نحوی، قابلیت و ظرفیت بیشتری برای پروراندن جنبة ایدئولوژیک متن دارند. «ایدئولوژی، بیشتر خود را در روابط نحوی یک متن نشان میدهد و نویسنده بر اساس آن، نوع ویژهای از الگوهای دستوری را برمیگزیند» (همان: 329).
جمله، کوچکترین واحد گفتمانمدار در متن به شمار میرود. از اینرو هر نوع آرایش واژگانی و تمهیدات نحوی در جمله اعم از حذف، تقدیم و تأخیر اجزای جمله، ساخت مجهول، وجه و زمان دستوری فعل و... ابزاری برای نمایش و برجستهسازی جایگاههای ایدئولوژیک متن هستند. یکی از ساختهای نحوی که نقش مهمی در بازتاب نگرش و دیدگاه گوینده در متن دارد، مقولة وجه فعل و وجهیت در جمله است. وجهیت عبارت است از دیدگاه و بینش گوینده دربارة آنچه اظهار میکند و بر زبان میآورد. پالمر، وجهیت را مقولهای معنایی میداند که در حوزة معناشناسی مطرح است (Palmer, 1986: 104). بنابراین از طریق تحلیل موضع و چگونگی وجهیت گزارهها در یک متن، میتوانیم به چگونگی دیدگاه و منظر ایدئولوژیک گوینده پی ببریم. بازنمایی وجهیت از طریق ساختها و ابزار مختلفی در کلام صورت میگیرد. هر کدام از پژوهشگران، به ابزار و عملگرهای صرفی و نحوی مختلفی برای نشان دادن وجهیت در زبان متن اشاره کرده و آن را محدود به فعل ندانستهاند. مقولههای دستوری دیگری چون اسمها، صفتها، قیدها، زمان دستوری و ساحتهای معنایی و گفتمانی دیگری چون بافت زبانی، موقعیتی و فرهنگی متن، بینامتنیتها، روایت و... نیز میتوانند مفاهیم وجهی داشته باشند.
یکی از متنهایی که از نظر ارتباط زبان با ایدئولوژی و قدرت بسیار برجسته است، کلیله و دمنه است. نگرش و دیدگاه گوینده (نصرالله منشی) در این کتاب در قالب دو فرم روایت (بیان غیر مستقیم دیدگاه) و گزاره (بیان مستقیم دیدگاه) بیان شده است. تحلیل رابطه میان زبان و قدرت در این متن از طریق نظام وجهیت، ابعاد تازه‌ای از گفتمان این کتاب را باز می‌نماید. اینکه چگونه نصرالله منشی از طریق روایت و دیگر ابزار وجهی توانسته است دیدگاههای خود را بدون اعمال اجبار و شدت امر و نهی و به صورت غیر مستقیم در متن بازنمایی کند و با استفاده از منابع حکمی متفاوت، قضاوت‌ها و داوریهای خود را در ارتباط با سیاست، مذهب، اخلاق، قدرت و... با درصد اعتبار بالایی که مخاطب را اقناع میکند، بیان نماید و اعتبار ببخشد؟
هرچند در سرتاسر کلیله و دمنه به‌مثابة ژانری تعلیمی، دیدگاهها و ایدئولوژیهای مختلف نویسنده به صورت آشکار و پنهان، قابل بازیابی است، دیباچههای این کتاب، زمینة بهتری برای در برگرفتن نگرشها، بینشها و باورهای گوینده و متن هستند؛ زیرا در هر کدام از این دیباچهها، گوینده در نقش یک خطیب ظاهر میشود که گزارههایی مسلّم و به‌زعم خود تردیدناپذیر را بیان میکند و با شگردهای بلاغی مختلفی، به اقناع مخاطب می‌پردازد. هرچند نقش گفتاری غالب جملهها این دیباچهها، خبردهی است، گوینده با استفاده از ابزار وجهی مختلف، در ورای این نقش خبردهی، نقشهای گفتاری دیگری را فعال میکند. کشف نقشهای گفتاری دیگر این گزارهها و معانی ثانویه آنها از طریق تحلیل نظام وجهی جملهها امکانپذیر است. از اینرو در این پژوهش قصد داریم تا با استفاده از تحلیل نظام وجه و وجهیت، چگونگی تبلور زبانی و کلامی ایدئولوژی را در دیباچههای کلیله و دمنه (دیباچة نصرالله منشی، ابنمقفع و برزویة طبیب) گفتمانکاوی کنیم.
پرسش و مسئلة اصلی ما در این پژوهش این است که: نگرش و دیدگاه نویسنده در متن
این دیباچهها، چگونه از طریق وجهیت گزارهها قابل بازیابی است و کدام یک از مقولههای دستوری، زبانی و معناشناختی در بازنمایی وجهیت متن، نقش بیشتری داشتهاند؟
پیشینة پژوهش
پژوهشهایی که تاکنون در زمینة وجهیت و وجهنمایی در قالب مقالات و پایاننامهها انجام گرفته، در دو طبقه قابل دستهبندی است: دستة نخست شامل پژوهشهای نظری و بنیادی در زمینة وجهیت است که به تعریف این مقوله و چگونگی بازنمایی آن در زبان فارسی پرداختهاند. برخی از این پژوهشها به قرار زیر است.
رحیمیان و عموزاده (1392) در مقالة « افعال وجهی در زبان فارسی و بیان وجهیت»، افعال وجهی فارسی را از دو جنبة «درجه» و «نوع» بر اساس چارچوب پالمر بررسی کرده و نشان دادهاند که سه فعل وجهی «بایستن»، «شدن» و «توانستن» برای بیان درجات و انواع وجهی پیشنهادی پالمر ظاهراً کفایت میکند، اما بافت موقعیتی و ابعاد کاربردشناختی، نقش تعیینکنندهای در ابهام‌زدایی معانی هر یک از افعال یادشده ایفا میکند.
کریمی دوستان و ایلخانیپور (1391) در مقالة «نظام وجهیت در زبان فارسی»، وجهیت را پدیدهای زبانی انگاشتهاند که میتواند در سطح جمله، سازههای کوچکتر از جمله یا در سطح گفتمان بیان شود.
میرزایی (1400) در مقالة «رابطة قطبیت و وجهیتبندی در زبان فارسی» بر اساس نظریة پالمر، به تبیین چهار نوع وجهیت برداشتی، گواهنمایی، درخواستی و پویا در زبان فارسی پرداخته است.
ایلخانیپور و کریمی دوستان (1395) در مقالهای دیگر با عنوان «واژگانیشدگی ابعاد معنایی وجهیت در صفات وجهی فارسی»، سه بعد معنایی نیروی وجه، پایة وجه و منبع ترتیب را در صفات فارسی بررسی کرده و نشان دادهاند که در زبان فارسی، سه نیروی وجه الزام، امکان و امکان قوی، واژگانی شدهاند و نیروهای وجه الزام ضعیف، امکان ضعیف و امکان قوی‌تر در این صفات، واژگانی نشدهاند.
آقاگلزاده و عباسی (1391) در مقالة «بررسی وجه فعل در زبان فارسی بر پایة
فضاهای ذهنی»، دستهبندی جدیدی از وجوه فعل در زبان فارسی ارائه دادهاند. این دستهبندی بر اساس معنای مرکزی احتمال وقوع صورت گرفته و بر مبنای آن، کاربردهای مختلف وجوه فعل در جملههای ساده و مرکب توجیه شده است.
دستة دوم، به پژوهشهایی مربوط میشود که وجهیت یک متن ادبی را به منظور دستیابی به دیدگاه و نگرش نویسندة آن، بررسی و تحلیل کردهاند. به شماری از این پژوهشها اشاره میکنیم.
تمیمداری و صدری (1393) در مقالة «مطالعة سبکشناختی وجهنمایی در گلستان سعدی در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند» به توصیف وجهنمایی از دیدگاه هلیدی پرداخته و پس از آن، نمونههایی از تجزیه و تحلیل سبکشناختی که در چند متن گزینششده از گلستان بر اساس متغیر وجهنمایی صورت گرفته است، به همراه نمودار آمار دادهها ارائه کرده و در پایان، نتایج و یافتههای تحقیق را بیان نمودهاند.
احمدی و همکاران (1400) در مقالة «بررسی مقولة وجهیت در رمان شوهر عزیز من اثر فریبا کلهر بر اساس دیدگاه فاولر»، به بیان رابطة وجهیت و سبک زنانه پرداخته و نشان دادهاند که وجهیت در این رمان، بیشتر بیانگر مفهوم تردید و نبود اطمینان است که از جمله ویژگیهای سبک زنانه به شمار میرود.
گودرزی و موسوی (1399) در مقالهای با عنوان «بلاغت وجهیت در شعر مدحی دربار غزنوی»، تأثیر مؤلفههایی چون شخص شاعر، شخص ممدوح و مقام او را بر کاربرد وجهیت در اشعار مدحی دربار غزنوی بررسیدهاند.
کاظمیپور نوایی و همکاران (1394) در مقالة «بررسی تحول وجهنمایی قهرمان رمان طوبی و معنای شب از دیدگاه نشانهشناسی اجتماعی»، به بررسی روابط قدرت در رمان «طوبی و معنای شب» با تأکید بر مسئلة جنسیت و بازنمایی جنسیت پرداخته و نشان دادهاند که قهرمان این رمان، سیری قهقرایی را از یقین به تردید طی میکند.
با بررسیهای انجام شده، روشن شد که تاکنون پژوهشی در زمینة وجهیت و وجهنمایی در کلیله و دمنه صورت نگرفته است.
مفاهیم نظری
وجه و وجهیت3
رویکرد دستوریان و زبانشناسان نسبت به دو مقولة وجه و وجهیت، متفاوت است. در تلقی دستوریان، وجه، مقولهای صوری- زبانی است که تنها در وجه فعل نمود مییابد (Palmer, 1986: 2) و نگرش گوینده را تنها در فعل بازتاب میدهد؛ در حالی که در رویکرد زبانشناختی، آنچه مطرح است، وجهیت و وجهنمایی است، نه وجه. وجهیت، مقولهای معناشناختی (Palmer, 2001: 104) است که بر نگرش گوینده دربارة میزان درستی، اعتبار و قاطعیت او در بیان یک گزاره حکم میکند. «اگر وجهیت را نگرش سخنگو دربارة حقیقت و درستی یک پارهگفتار و میزان قاطعیت گوینده در بیان یک گزاره بدانیم که نوع روابط میان افراد و مناسبات اجتماعی را مشخص میکند و مشخصة جمله محسوب میشود، وجه فعل، آن دسته از ابزار دستوری است که نگرش گوینده را در فعل بروز میدهد» (فروزنده و بنیطالب، 1393: 1). پس وجه فعل، یکی از ابزار تظاهر و نمود زبانی وجهیت در جمله یا کلام است.
امروزه وجهیت در حوزههای متعدد بهویژه زبانشناسی و فلسفه مورد توجه است. این مبحث در کانون مطالعات معناشناختی قرار دارد. در زبانشناسی میتوان آن را به سه دستة کلی تقسیم کرد: 1- اطلاعاتی است معنایی در باب نگرش گوینده به کلام 2- چیزی است ورای گزارههای درون گفته 3- وسیلهای است برای تمایز صدق از کذب. مبنای مشترک میان تمامی زبانشناسان در این باب، این است که وجهیت ناظر بر عدم قطعیت گزارههای پیش رو است (رحیمیان و عموزاده، 1392: 2).
وجهنمایی فاقد تعریف یکسان است. پالمر، علت این امر را وجود ابهام و پراکندگی در معناشناسی پدیدة وجهنمایی میداند. وجهنمایی در یک تعریف کلی، بیان نظر گوینده است درباره وقوع یک رخداد در جهان. این جهان میتواند جهان خارج، جهان بیرونی و واقعی باشد یا جهان غیر خارج، ذهنی و تخیلی. مفهوم مشترک و مرکزی تمام امکانها، رخ دادن اتفاق است که آن را رخداد مینامیم. وجهنمایی، بیان نظر گوینده در مورد رخداد است (برآورده و گوهری، 1401: 119). هلیدی، وجهیت را در ارتباط با نقشهای گفتاری4 مطرح میکند. بر این اساس پیش از پرداختن به تعریف وجهنمایی، ابتدا به توصیف نقشهای گفتاری در ساحت بینافردی پرداخته است (Halliday & Matthiessen, 2004: 26).
اصلیترین نقشهای گفتاری که در ژرفساخت همة نقشهای گفتاری دیگر قرار دارد، عبارت است از دادن و خواستن. پس میتوان ارتباط زبانی را یک تعامل و تبادل نامید. شیء مورد مبادله در این تبادل، یا اطلاعات است یا کالا و خدمات. اگر این شیء، اطلاعات باشد، نقش دادن از طریق خبر و نقش خواستن با پرسش محقق میشود. اگر شیء مورد مبادله، کالا و خدمات باشد، نقش دادن در قالب پیشنهاد و نقش خواستن در قالب درخواست تحقق میپذیرد. بر این اساس چهار نقش گفتاری اصلی خواهیم داشت: خبردهی، پرسشگری، پیشنهاد و درخواست (تمیمداری و صدری، 1393: 145-146).
هلیدی هر ساختاری را در سطح بند که به‌طور ویژه برای بیان و تبلور دستوری یکی از نقشهای گفتاری اصلی اختصاص یافته، وجه نامیده است (همان: 146). طبق نظر وی، نقش گفتاری بند، سهم زیادی در گزینش نوع و مفهوم وجهی احتمال و تداول با بندهای متضمن تبادل اطلاعات یا نقشهای گفتاری خبردهی و پرسشگری دارد و مفاهیم وجهی لزوم و اجبار با نقشهای گفتاری پیشنهاد و درخواست پیوند دارد (Halliday & Matthiessen, 2004: 618). پس هلیدی قائل به چهار مفهوم وجهی اصلی است: احتمال، تداول، تمایل و اجبار. بر این اساس وجهنمایی را درجات میان دو قطب مثبت و منفی میداند. از نظر وی، آنچه نظام وجهیت انجام میدهد، ترسیم کردن مناطق عدم قطعیت میان دو قطب مثبت و منفی است (Halliday & Matthiessen, 2004: 147).
فتوحی، وجه فعل را تلقی گوینده از محتوای گزاره بیان میکند (فتوحی، 1391: 386-387). این تلقی با فعلهای کمکی و جنبة وجهی فعل بیان میشود. در ادامه افعال وجهی را از لحاظ میزان قطعیت در دو گروه کلی ردهبندی میکند: الف) آن دسته از افعال وجهی که وقوع فعل را با درجاتی از قطعیت بیان میکند. ب) آن دسته از افعال وجهی که بیانگر اجبار شنونده یا آزادی عمل وی هستند.
پالمر برای مفاهیم وجهی و تقسیمبندی آنها، عناوین دیگری به کار برده است. او از
یک منظر، وجهیت را به دو نوع عینی5 و ذهنی6 تقسیم کرده است (Palmer, 1986: 16). وجهیت عینی دربارة گزارهای است که در جهان خارج اتفاق افتاده است و وجهیت ذهنی به رخدادی اطلاق میشود که هنوز محقق نشده است و در یک جهان ذهنی امکان وقوع دارد. برای مثال در جملة «دیروز باران بارید»، رخداد «باران باریدن» در زمان گذشته روی داده است. اما در جملة «اگر فردا باران ببارد»، رخداد باران باریدن، واقعیتی بیرونی نیست، بلکه حادثهای است که شرط وقوع آن در جهانی ذهنی تصور شده است. تقسیمبندی دیگر او از وجهیت بر اساس همین نگرش صورت گرفته است. پالمر، وجهیت را به دو نوع کلی گزارهای و رخدادی تقسیم میکند. وجهنمایی گزارهای، به دو نوع معرفتی و گواهنمایی و وجهنمایی رخدادی به دو نوع تکلیفی و پویایی تقسیم میشود (برآورده و گوهری، 1401: 119).
وجهیت معرفتی7 در بردارندة نظر و درجة تعهد گوینده بر اساس اطلاع و دانش و شواهد موجود نسبت به محتوای جمله است (لاینز، 1391: 465؛ Palmer, 1986: 18-20). وجهیت تکلیفی8 «بیانگر مفاهیمی چون الزام، اجازه و فرمان است» (Palmer, 1986: 18-20). در این نوع، گوینده تعهدی به صدق یا کذب گزاره ندارد، ولی ضرورت انجام عملی را بیان میکند (لاینز، 1391: 37). وجهیت پویا9 نیز بیانکنندة توانایی، تمایل و خواستن است (Palmer, 1986: 18-20).
ابزار وجهی10
تظاهر زبانی وجهنمایی در زبان از طریق ابزار و عناصر مختلفی صورت میگیرد. مطابق با دیدگاه پژوهشگران، بازنمایی وجهیت در زبان فارسی تنها به فعلهای وجهی، قیدهای وجهی و زمان دستوری محدود نمیشود، بلکه اسمها و صفتها نیز میتوانند در بردارندة مفاهیم وجهی باشند. به این ترتیب مهمترین عناصر وجهساز در زبان فارسی عبارتند از: اسمهای وجهی (احتمال)، صفتهای وجهی (احتمالی)، فعلهای وجهی (احتمال داشتن)، قیدهای وجهی (احتمالاً) و زمان دستوری (کاربرد آیندهمحور زمان گذشتة ساده) (Ilkhanipur, 2015: 44-47 به نقل از: احمدی و دیگران، 1400: 333). هلیدی به چهار نوع ابزار وجهی اشاره کرده است که عبارتند از: افزودة وجهنما، استعارة دستوری، افعال کمکی وجهی، وجه فعل.
افزودههای وجهی11، از عناصر ساختمانی بند هستند که نهاد واقع نمی‌شوند (Halliday & Matthiessen, 2004: 123). در رویکرد نقشگرا برای هر یک از لایههای معنایی، نوع خاصی از افزودهها متناسب با لایة معنایی در نظر گرفته شده است. در فرانقش بینافردی، نقش افزودهها، بیان مفاهیم اظهاری و مفاهیم وجهی احتمال و تداول است. افزودههای مفید میزان تداول مانند همواره، اغلب، معمولاً، هرگز، بارها، به‌هیچ‌وجه، گاه‌بهگاه و... و افزودههای مفید احتمال، مواردی چون: احتمالاً، شاید، یقیناً، قطعاً، حتماً، لابد، هرآینه، مسلماً، ظاهراً و... است (تمیمداری و صدری، 1393: 152).
استعارة دستوری12، یعنی یک واحد معنایی از طریق ساختار یا واحد دستوری دیگری که در زبان برای آن وضع و مقرر نشده است، بیان گردد. در چهار مورد از حوزة مفاهیم وجهی، استعارة دستوری بینافردی رخ میدهد؛ یعنی بند متضمن مفهوم وجهی، به جای یک افزودة وجهنما به کار میرود و یا در ساختار یا وجه نامتناظر با نقش گفتاری خود ظاهر میشود:
1. مفاهیم وجهی احتمال و تداول در بند پایة بندهای مرکب به افزودة وجهنما تأویل میشوند: مانند گمان می‌کنم.
2. بند پایة بندهای مرکب که بر اجبار و تمایل دلالت می‌کنند، از نظر ساختاری در وجه اخباری هستند، اما اغلب بر نقش گفتاری پیشنهاد یا درخواست دلالت می‌کنند. مانند: مجبوری که، خوشحال می‌شوم که... . در این دو مورد، زمان فعل حال است. اگر فعل بند، رابطه‌ای باشد، مفهوم وجهی در مسند مندرج است و اگر غیر رابطه‌ای باشد، بر یکی از مفاهیم وجهی دلالت دارد و فعل واژگانی وجهی نام دارد. مانند دوست دارم، تمایل داری... .
3. بند پایة بندهای مرکبی که بر نقش گفتاری کل بند مرکب تصریح دارند. مانند:
من از شما می‌خواهم که، ممکن است از شما بپرسم که...، ساختار بندها وجه اخباری است.
4. بندهای بسیط خبری یا پرسشی که حاوی اجبار یا تمایل باشند. برای مثال بند پرسشی در معنای درخواست یا کسب اجازه مانند: «می‌توانم این کتاب را از شما امانت بگیرم»؟ (تمیمداری و صدری، 1393: 152).
نکتة مهمی که هلیدی دربارة افزودهای وجهی بیانگر ارزش و درجة بالای احتمال/ قطعیت مطرح میکند، این است که قیدهای وجهی چون قطعاً، مطمئناً، یقیناً و... وقتی در جملهای به کار میروند، تعیینکنندگی و قطعیت کمتری نسبت به صورت و شکل واقعی آن جمله دارند. برای مثال در دو جملة زیر:
1. that,s certainly John.
2. that,s John.
جملة اول، قطعیت کمتری نسبت به جملة دوم دارد. به عبارت دیگر، شما فقط زمانی میگویید مطمئن هستید که مطمئن نیستید (Halliday & Matthiessen, 2004: 147).
افعال وجهی13، ابزار دستوری دیگر در بازنمایی مفهوم وجهیت هستند. مشکوهالدینی فعلهایی چون باید، توان و شدن را وجهی مینامد (مشکوهالدینی، 1379: 74). در زبان فارسی، فعلهایی چون «بایستن، توانستن و شدن»، جزء افعال وجهی پربسامد هستند که هر کدام بیانکنندة مفاهیم وجهی مختلفی نظیر احتمال با درجة قوی، احتمال با درجة ضعیف، امکانپذیر بودن، قابلیت، کسب اجازه، لزوم و اجبار و... هستند.
«باید» که میتوان گفت رایجترین و عمدهترین عنصر وجهی در زبان فارسی است، با یک شکل ثابت قابل استفاده با تمام اشخاص و اعداد دستوری است و دارای ویژگیهای معنایی خاصی است (رحیمیان و عموزاده، 1392: 30). مفاهیم وجهی «باید» شامل مفاهیمی چون اجبار و الزام، ضرورت و احتمال قوی است.
الف) باید از اینجا خارج شوید (مفهوم وجهی اجبار و الزام).
ب) باید تا الان رسیده باشد (مفهوم وجهی احتمال قوی).
ج) باید از اینجا رفت (مفهوم وجهی ضرورت).
فعل وجهی «شدن»، تنها به شکل سوم شخص مفرد به کار میرود. حوزة کاربردی این فعل به طور اساسی ویژة تعاملات شفاهی و نوشتاری غیر رسمی است. معانی وجهی این فعل شامل مفاهیمی چون استنباط ممکن، الزام ممکن و پویای ممکن است (رحیمیان و عموزاده، 1392: 34-35).
الف) میشه تا الان از کشور خارج شده باشه (استنباط ممکن).
ب) میشه اول درسهات رو بخونی، بعد بری بازی (الزام ممکن).
ج) این کتاب رو میشه در خیابون انقلاب پیدا کرد (پویای ممکن).
فعل وجهی «توانستن» در فارسی معاصر برخلاف دو فعل وجهی بایستن و شدن، صیغههای متعددی دارد و به تناسب فعل واژگانی همراهش میتواند برای شخص و شمار صرف شود. مفاهیم وجهی این فعل عبارتند از: احتمال با درجة ضعیف، کسب و صدور اجازه، تمایل، قدرت، قابلیت و امکانپذیر بودن رخداد (تمیمداری و صدری، 1393: 156؛ اخلاقی، 1386: 115-124).
الف) میتواند این اقدام، نتیجة مطلوبی داشته باشد (احتمال ضعیف).
ب) می‌توانید این کتاب را به امانت ببرید (صدور اجازه).
ج) باران تابستانی میتواند محصولات کشاورزی را از بین ببرد (امکانپذیر بودن رخداد).
وجه فعل14، از دیگر ابزار بیان وجهیت است. وجه فعل، «صورت یا جنبههایی از فعل است که بر اخبار، احتمال، امر، آرزو، تمنا، تأکید، امید و برخی امور دیگر دلالت میکند و نشاندهندة وقوع یا عدم وقوع عمل است» (فرشیدورد، 1388: 380). در زبان فارسی، سه وجه اصلی شامل وجوه اخباری، التزامی و امری است. وجه اخباری، آن است که وقوع یا عدم وقوع فعل را با قطعیت و یقین بیان میکند و اسناد در آن قابل صدق و کذب باشد (همان: 381). وجه التزامی به رویدادهای غیر واقعی اشاره دارد. «وجه التزامی آن است که بر اموری از قبیل خواست، آرزو، میل، امید، دعا، شرط، شک و لزوم و مانند آنها دلالت کند» (همان). وجه امری در بند امری می‌آید و نقش گفتاری آن، درخواست و صورت بی‌نشان وجهنمایی اجبار است. «جملههای امری، دستهای از جملهها را تشکیل میدهند که نوعاً جملههای ترغیبی نامیده میشوند و برای امر، نهی و درخواست و... به کار میروند» (لاینز، 1391: 284).
جهتگیری در وجهنمایی
مقصود از جهتگیری در وجهنمایی این است که مفاهیم وجهی اجبار و الزام را چه مرجعی به مخاطب تحمیل و گوشزد میکند و دیگر اینکه مفاهیم وجهی در جمله به چه شکلی (صریح یا غیر صریح) نمودار میشود. از اینرو این مبحث شامل دو مقوله است:
۱- منبع قضاوت و حکم: که معمولاً تعاملی است؛ یعنی یا گوینده یا شنونده است که با اشخاص شرکتکننده در تعامل هستند، اما دیگر مراجع اقتدار مانند گروهها، اشخاص غیرمشارک در تعامل، قوانین، عرف، واقعیات و شرایط موجود نیز میتوانند منبع قضاوت و حکم باشند (صدری، 1394: 161؛ مرادی، 1391: 92). مفاهیم وجهی لزوم و اجبار در نظریة پالمر با عنوان وجهیت تکلیفی مطرح شده است. «موجهات تکلیفی بیانگر مفاهیم الزام، اجازه و فرمان هستند» (Palmer, 2001: 25). در موجهات تکلیفی، یک عامل بیرونی مانند هنجارها، قوانین موجود و یا ملاکهای اخلاقی و اصلی گوینده، انجام کنش را به شخص مخاطب اجازه میدهد یا تحمیل میکند (پورتنر، 2008: 8؛ به نقل از: برآورده و گوهری، 1401: 89).
۲- صریح یا غیر صریح واقع شدن قضاوت: مفهوم وجهی در قالب یک بند و از طریق استعارة دستوری، افزودههای وجهنما و افعال وجهی بیان میشود (مرادی، 1391: 92). مانند «آنها احتمالاً به مسافرت رفتهاند».
روش پژوهش
برای تحلیل وجهیت و دستیابی به نگرش گوینده در متن، کلیله و دمنه نصرالله منشی را به عنوان پیکرة پژوهش برگزیدهایم. از این متن، پانصد بند از بخشهای مربوط به سه مقدمة این کتاب (دیباچه مترجم، مقدمة ابنمقفع و مقدمة برزویه طبیب) را از منظر وجهنمایی بررسی کردهایم. تجزیه و تحلیل وجهیت در این متن، بیشتر بر مبنای نظریة هلیدی و در چارچوب زبانشناسی نقشگرای نظاممند صورت گرفته است؛ هرچند در خلال این نظریه، از دیگر نظریههای وجهیت نظیر دیدگاه پالمر نیز بهره گرفتهایم.
در تجزیة جملهها، چند مؤلفه را مدنظر داشتهایم که شامل وجه بند، نقش گفتاری،
مفاهیم وجهی، جهتگیری یا منبع قضاوت و حکم و شگردهای بیان غیر مستقیم اجبار و الزام است. هرچند در نظریة هلیدی تنها به چهار نقش گفتاری خبردهی، پرسشگری، پیشنهاد و درخواست اشاره شده است، با توجه به اینکه هر کدام از این چهار نقش اصلی غیر از معنای زبانی و مرکزی خود میتوانند برای بازنمایی معانی و نقشهای ثانویة دیگر نیز به کار روند، در ذیل به مؤلفة نقش گفتاری بند، به معنای ثانویة احتمالی آن نقش گفتاری نیز با توجه به سیاق و بافت متن نیز اشاره کردهایم. این معانی ثانویه در واقع همان مبحث معانی ثانویة جملهها در علم معانی است که ناظر به منظورشناسی جملههایی است که در یک بافت معین، گوینده بر زبان میآورد.
پس از تجزیة پانصد جمله از متن دیباچهها، ابتدا به آمارگیری مؤلفههای بررسیشده و تحلیل کمّی آنها پرداختهایم. از آنجا که تحلیل کمّی و بحث آماری برای نتیجهگیری و دستیابی به یافتههای تحقیق بسنده نمیکند، پس از توصیف آماری دادهها از طریق نمودارها، در بخشی دیگر به تحلیل کیفی متن بر اساس دادههای آماری و تبیین وجهیت و دیدگاه نویسنده و ایدئولوژی حاکم بر متن پرداختهایم. با توجه به اینکه تجزیة پانصد بند (جمله) بر اساس هفت مؤلفة یادشده در این جستار نمیگنجید، ابتدا این پانصد جمله را در جدولی به صورت کامل تجزیه و توصیف کردهایم و برای نشان دادن شیوة تقطیع بندها و نحوة تحلیل وجهی آنها، ده بند را به عنوان نمونه آوردهایم.
بحث و بررسی
جدول 1- جدول وجهنمایی
ردیف | بند | نهاد | وجه بند | نقش گفتاری | مفهوم وجهی | ابزار بیان مفاهیم وجهی | منبع قضاوت و حکم | شگردهای بیان غیر مستقیم اجبار |
۱ | سپاس و ستایش مر خدای را جل جلاله | سپاس | خبری | خبردهی-ستایش | احتمال- قطعیت | وجه فعل: اخباری | منابع دیگر (شرع) | _ |
۲ | که آثار قدرت او بر چهره روز روشن تابان است | آثار قدرت | خبری | خبردهی ستایش- تبیین | احتمال- قطعیت | وجه فعل اخباری | منابع دیگر (روایت)
| _ |
۳ | و انوار حکمت او در دل شب تار درفشان | انوار حکمت | خبری | خبردهی ستایش- تبیین | احتمال- قطعیت | وجه فعل اخباری | منابع دیگر (روایت) | _ |
۴ | و نیز کدام نکوکاری را این منزلت تواند بود که مصلحان آسوده باشند و مفسدان مالیده؟ | نکوکاری | پرسشی | پرسشگری/ استفهام انکاری | احتمال- قطعیت | وجه فعل اخباری/ فعل وجهی «توانستن»/ استعارة دستوری | گوینده | بیان استعاری (پرسش به جای خبر) |
۵ | و بباید دانست که ... | نهاد: جایگاه نهاد در افعال غیر شخصی تهی است. | خبری | درخواست | الزام | وجه فعل التزامی/ فعل وجهی | گوینده | _ |
۶ | از این اندیشة ناصواب درگذر | (تو) | امری | درخواست | اجبار | وجه فعل امری | گوینده | _ |
۷ | زینهار تا در ساختن توشة آخرت تقصیر نکنی. | (تو) | امری | درخواست/ هشدار | اجبار | وجه فعل امری/ افزودة وجهی زینهار | گوینده | _ |
۸ | اندازة خیرات و مثوبات کی توان شناخت؟ | نهاد: غیر شخصی | پرسشی
| پرسشگری/ استفهام انکاری/ ترغیب | احتمال/ قطعیت | وجه فعل اخباری/ فعل وجهی «توانستن»/ استعارة دستوری | گوینده | استعارة دستوری: جملة پرسشی به جای جملة خبری |
۹ | اگر مدت مقام دراز شود... | مدت مقام | خبری | خبردهی | احتمال | وجه فعل التزامی/ افزودة وجهی: اگر | گوینده | _ |
۱۰ | آمرزش براطلاق مستحکم گردد. | نهاد: غیرشخصی | خبری | خبردهی | قطعیت | وجه فعل التزامی/ افزودة وجهی: براطلاق | منابع دیگر (روایت، قرآن) | _ |
تحلیل و توصیف کمّی دادهها
در این بخش به توصیف فراوانی و آمارگیری مؤلفههایی میپردازیم که بر اساس جدول بالا، کیفیت وجهیت بندها را در آن تجزیه و تقطیع نمودهایم. در این آمارگیری، همة مؤلفهها در پانصد بند مورد بررسی مربوط به وجهیت بند، شمارش شدهاند و نمودار دایرهای آنها ترسیم شده است.
1- وضعیت فراوانی وجه بند
شکل 1- نمودار دایرهای فراوانی وجه بند
با توجه به این نمودار میبینیم که از میان وجوه بند، وجه خبری بند، فراوانی بیشتری داشته، اختلاف زیادی با دو وجه دیگر (پرسشی و امری) دارد که با توجه به ژانر تعلیمی کتاب و ماهیت خطابی دیباچهها، نشاندار است.
شکل 2- نمودار دایرهای فراواني نقش گفتاری
وضعیت فراوانی نقش گفتاری بندها به شرح ذیل است: 88،9 درصد نقش گفتاری خبردهی، 2.3 درصد نقش گفتاری پرسشگری و 8.8 درصد نقش گفتاری امر بوده‌اند.
الف) وضعیت فراوانی معانی ثانویة نقش خبردهی
شکل 3- نمودار دایرهای فراواني خبردهی
وضعیت فراوانی معانی ثانویة خبر در جامعة آماری موردبررسی، به شرح ذیل است: خبردهی 42.41%، ستایش 10.31%، تبیین 0.39%، دعا 0.39%، تأیید 0.19%، ترغیب 12.84%، تحذیر 5.84%، هشدار 7.00%، توصیه 0.97%، تحسین 6.42%، تأکید 1.95%، تعظیم 0.19%، تعجّب 0.19%، تفاخر 1.56%، پیشنهاد 0.19%، نکوهش 1.56%، میل/ تمنا، 0.19%، تحقیر 1.56%، تحسّر 0.97%، اظهار عجز 0.58%، انتقاد 0.39%، آرزو 0.39%، تذکار 0.39%، امکانپذیر بودن رخداد 0.78%، قابلیت 0.19%، الزام 0.58%، امر 1.36%، اجبار 0.19% بوده‌اند.
همانگونه که در روش پژوهش توضیح دادیم، پرداختن به معانی ثانویة نقشهای گفتاری خبردهی، پرسشگری، پیشنهاد و درخواست (امری) به صورت مستقیم در نظریة زبانشناسانی چون هلیدی و پالمر نیامده است؛ اما به صورت ضمنی، هلیدی در توضیح نقشهای گفتاری به این مسئله اشاره کرده است که هر کدام از نقشهای گفتاری میتواند در معنا و نقش دیگری جز آنچه متعارف آن نقش است، به کار رود. «هر یک از وجوه بند بسته به مقتضیات بافتی و گفتمانی مانند رعایت ادب و تأثیرگذاری میتواند نقشهای گفتاری دیگری را به جز آنچه به آن اختصاص یافته است، نیز غیر مستقیم بازنمایی کند. از سوی دیگر، هر نقش گفتاری اصلی یا فرعی نیز میتواند از طریق چند وجه بیان شود (Eggins, 2004: 144-48؛ به نقل از تمیمداری و صدری، 1393: 147).
در بیان معانی ثانویة نقش گفتاری از مبحث معانی ثانویة جملههای خبری، پرسشی، امری و تعجبی در علم معانی نیز بهره گرفتهایم. درباره معانی ثانویة نقشهای گفتاری پرسشی و امری نیز که فراوانی و آمارگیری آنها در بخشهای پسین آمده، همین روش مدنظر بوده است.
شکل 4- نمودار دایرهای فراواني پرسشگری
در جملات مورد بررسی، فراوانی معانی ثانویة پرسش، شامل پرسشگری 38%، استفهام انکاری 15%، ملامت 8%، امر 8%، تحذیر 8%، تقریر، تبیین 8% و تفاخر 15% بوده‌اند.
شکل 5- نمودار دایرهای فراواني امر
فراوانی معانی ثانویة جملات امری در جامعة آماری مورد بررسی، به شرح ذیل است: امر 24%، تحذیر 18%، هشدار 6%، استفهام انکاری 2%، درخواست 14%، ترغیب 20%، نفی 2%، توصیه 8%، تأکید 4%، تحسین، 2% و دعا 2% بوده‌اند.
3- وضعیت فراوانی مفهوم وجهی
شکل 6- نمودار دایرهای فراواني مفهوم وجهی
وضعیت فراوانی مفاهیم وجهی عبارت است از: احتمال- قطعیت 80%، تمایل 1%، الزام 3%، اجبار 4%، احتمال با درجه بالای قطعیت 4%، احتمال با درجه ضعیف 1%، احتمال 7% و تداول 1% بوده‌اند.
4- وضعیت فراوانی ابزار بیان مفاهیم وجهی
شکل 7- نمودار دایرهای فراواني ابزار بیان مفاهیم وجهی
همانگونه که در نمودار بالا دیده میشود، از میان ابزار وجهی، وجه فعل اخباری، حرف نفی «نه»، افزودة وجهنما و فعل وجهی به ترتیب بیشترین بسامد را دارند.
5- وضعیت فراوانی منبع قضاوت و حکم
شکل 8- نمودار دایرهای فراواني منبع قضاوت و حکم
منبع قضاوت و حکم در جملات مورد بررسی شامل گوینده، 74 درصد و منابع دیگر، 26 درصد بوده‌اند که این نیز با ژانر تعلیمی متن و ارتباط بینافردی نویسنده و مخاطب، پیوند مستقیمی دارد.
6- وضعیت فراوانی شگردهای بیان غیر مستقیم اجبار
شکل 9- نمودار دایرهای فراواني شگردهای بیان غیر مستقیم اجبار
مقولهبندی ارزشی 30%، ابژه به جای سوژه 18%، کلمه عام 22%، کلمه مبهم 13%، تمثیل 6% ، صیغه غیر مخاطب 5%، بیان استعاری 5%، جمله مجهول 2%، مخاطب درونمتنی 1% بوده‌اند.
تحلیل کیفی دادههای پژوهش
هدف این پژوهش، تبیین رابطة میان وجهیت و دیدگاه و نگرش نویسنده در دیباچههای کلیله و دمنه بود. اینکه چگونه ایدئولوژی حاکم بر متن دیباچهها و دیدگاه نویسنده از طریق نظام وجهیت قابل بازیابی و بازنمایی است. از اینرو در اینجا ضرورت دارد که بر اساس دادههایی که از رهگذر تجزیه و تحلیل پانصد جمله و از طریق آمارگیری مؤلفههای وجهیت در پیکرة پژوهش و توصیف کمّی آنها به دست آمد، به تحلیل متن دیباچهها بر مبنای این دادههای کمّی بپردازیم تا به سبکشناسی جهان تعلیمی دیباچهها و دیدگاه نویسنده دست یابیم.
1- از نظر نوع ادبی، کلیله و دمنه در زمرة متون تعلیمی قرار میگیرد. با توجه به اینکه ماهیت این نوع متون، جنبه امر، نهی و آموزش دارد، به نظر میرسد که نقش گفتاری زبان نیز در حالت متعارف از نوع خواستن و درخواست و در قالب جملههای امر و نهی و درصد بالای وجهنمایی اجبار باشد. اما وقتی دیباچههای کلیله و دمنه را می‌خوانیم، غیر از گفتوگوی شخصیت‌ها در قالب حکایت‌ها، چندان با امر و اجبار و کن و مکن مواجه نمی‌شویم. فراوانی وجه بند خبری با 95.5 درصد و وجه امری با ۲ درصد حکایت از این واقعیت دارد. این دادهها به ما نشان میدهد که نویسنده در بیان آموزه‌ها و تعالیم خود به جای امر، بیشتر از جملههای خبری و نقش گفتاری خبردهی استفاده کرده است.
دلیل این گزینش را میتوان در دو موضوع جست‌وجو کرد: یکی ماهیت ادب تعلیمی که در کنار اقناع و تعلیم با امر زیبا هم سروکار دارد و به تعبیری، ادب تعلیمی را میتوان تلفیق دو امر آرمانی و زیبا دانست که تنها به تعلیم صرف نمی‌پردازد، بلکه برای ایجاد تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب، نویسنده از شگردهای غیر مستقیمگویی گفتار بهره میگیرد؛ زیرا امر و نهی مستقیم به دلیل سرشت آزادیطلب انسان نهتنها تأثیری نمی‌گذارد، که مخاطب را ملول نیز میکند. ماهیت دیگر جملهها، خبری و کنش اخبار است که جنبة اظهاری و تبیین‌گری دارد. این نوع جملهها بیانگر قطعیت و عدم تردید هستند و یکی از عوامل اقتداربخشی به کلام محسوب میشوند. بنابراین از نظر بلاغی و گفتمانی نسبت به جملههای امری، بیشتر مؤثر واقع میشوند.
2- هرچند این سه دیباچه از نظر ساختاری با بخش اصلی کتاب تفاوت دارد، از نظر محتوایی و به صورت غیر مستقیم متناسب با دیدگاهها و اندیشه‌های مطرح در کتاب است. تفاوت ساختاری این مقدمه‌ها با متن اصلی کلیله و دمنه که متشکل از حکایت‌هاست، در ماهیت خطابه‌ای آنهاست. هر سه دیباچه از نظر بلاغت و منطق زبانی در ژانر خطابه قرار می‌گیرند. در خطابه اغلب گوینده در مقامی برتر از مخاطب و شنونده قرار دارد و آنچه بر زبان میراند، از نظر خود او اثباتشده و دارای قطعیت است و مخاطب در جایگاهی پایین‌تر قرار میگیرد که در برابر اقتدار کلام گوینده، چندان از نقشهای گفتاری پرسشگری و امری استفاده نمیکند. درصد پایین نقش گفتاری پرسشگری (۲.۳ درصد) و امری (۸.۸ درصد) نسبت به خبردهی (۸۸.۹ درصد)، این اقتدار زبانی و موقعیتی گوینده را نشان میدهد. در هیچیک از این سه مقدمه با تزلزل، سستی و انعطاف زبانی گوینده مواجه نمی‌شویم. این ویژگی‌ها اغلب در وجوه التزامی، پرسشگری و انقطاع در کلام بازنمایی میشود که در این مقدمه‌ها، درصد بسیار پایینی را شامل شدهاند. بهرهگیری زیاد از کنش جمله خبری به اصطلاح زبانشناسان شناختی، نوعی نیرو و پویایی در متن ایجاد میکند که با عنوان طرح‌واره نیرو- پویایی به آن اشاره شده است (جانسون، 1398: 102-120). اقتداربخشی این نوع جملهها در زبان به همین ویژگی شناختی برمیگردد؛ به طوری که مخاطب وقتی با نقش گفتاری خبر و اخبار مواجه میشود که در حکم اطلاعات نو یک متن قلمداد میشود، کمتر در مقابل آن مقاومت میکند. البته این اقتدار و نیرو در کلام غیر از وجه اخباری سخن و نقش گفتاری خبردهی، مرهون عوامل دیگری است که در بخش ابزار وجهنمایی به آنها خواهیم پرداخت.
3- درصد بالای معنای خبردهی که نشان از انتقال اطلاعات گوینده به مخاطب دارد، اقتدار و بلاغت جملههای خبری و کنش اخباری را در روابط بینافردی آشکار میکند. در بسیاری از این جملهها، گوینده در پی دادن اطلاعاتی به مخاطب است که شالودة فکری او را شکل میدهد و برای مخاطب، اطلاع نو به شمار می‌آید و در ضمن اظهار و بیان آن، جزئی از دانش مخاطب میشود. برای مثال در دیباچة مترجم، نصرالله منشی، دیدگاه خود را دربارة رابطة دین و سیاست از طریق گزارههایی مطرح میکند که جزء دانش پیش‌زمینه‌ای مخاطب هستند؛ اما هدف گوینده از بیان آنها، اقتداربخشی به کلام و تأکید بر صدق سخنان و اندیشة خود است. بنابراین از میان دو نقش گفتاری دادن و خواستن، نقش «دادن» که انتقال زبانی اطلاعات است، در این متن، جلوه بیشتری دارد. جز معنای خبردهی، معانی ثانویه‌ای چون ترغیب (۱۲.۸۴)، ستایش (۱۰.۳۱)، هشدار (۷.۰۰) و تحسین (۶.۴۲) نسبت به سایر معانی ثانویه، درصد بالاتری دارند. این چهار معنای ثانویه با نقش گفتاری خواستن در ارتباط هستند. یعنی در کنار خبردهی و بیان اندیشة گوینده، اقناع مخاطب و ترغیب او به پذیرش نظام مفهومی که توصیف میکند، اهمیت زیادی مییابد. در میان این معانی ثانویه، جبر و اجبار، درصد بسیار پایینی دارد و این نشان میدهد که نویسنده بیشتر از وجه معرفتی و برداشتی استفاده کرده که بیانگر دیدگاه و نگرش او نسبت به امری قطعی و مسلم در ذهن اوست.
4- ابزار بیان مفاهیم وجهی: وجه فعل، یکی از چهار ابزار وجه نمایی اصلی است که
در نظریۀ نقشگرای هلیدی به آن اشاره شده است. طبق تحلیل دادهها در پیکرة پژوهش، بیشترین آمار استفاده از ابزار وجهنمایی با 64 درصد، متعلق به وجه فعل اخباری است. 14درصد وجه التزامی و 3/1 درصد وجه امری است. واضح است که وقتی بیشترین آمار وجه بند، وجه خبری است، بیشترین آمار وجه فعل نیز اخباری خواهد بود. همانگونه که در بخشهای دیگر اشاره شد، وجه اخباری، نگرش قاطع و بی‌تردید گوینده به محتوای بند بیانشده را می‌رساند و البته نوعی اجبار غیر مستقیم را به مخاطب القا میکند.
بسامد پایین وجه التزامی با ژانر متن که تعلیمی و از نوع خطابه است، کاملاً سازگاری دارد؛ زیرا گوینده خود را در مقام مرجعی میبیند که در آنچه میگوید، تردیدی ندارد و بیش از آنکه در سخن او، نقش گفتاری «خواستن» و پرسشگری جلوه داشته باشد، نقش کلامی «دادن اطلاعات» نمود دارد.
فعل وجهی، یکی دیگر از ابزار وجهنمایی است که 6 درصد کل آمار را شامل میشود. فعل «بایستن» از سایرین، وجهی‌تر است. افزودة وجهنما، ابزار وجهنمایی دیگری است که 7 درصد کل آمار را شامل میشود. در جملة «که بهیچ تأویل حلاوت عبادت را آن اثر نتواند بود که مهابت شمشیر را» (منشی، 1381: 4)، «بهیچ تأویل» افزودهای وجهنما با مفهوم «هرگز» است که از افزودههای مفید میزان تداول است. یا در جملة «زیرا که عقل براطلاق، کلید خیرات و پایبند سعادات است» (همان: 28). «براطلاق» افزودة وجهنما مفید معنای قطعیت است. همچنین در جملة «تا مگر در اثنای سخن از تو کلمه‌ای زاید که به اظهار مقصود ماند، البته اتفاق نیفتاد» (همان: 31)، «مگر» مفید معنای احتمال و «البته» مفید معنای قطعیت است.
5- منبع قضاوت و حکم: در این متن، شاهد دو منبع قضاوت بودیم: یکی گوینده و دوم، منابع دیگر که شامل مراجعی چون شرع، اخلاق، سخن بزرگان و حکما و... می‌شد. طبق تحلیل دادهها در ۷۴ درصد موارد، منبع قضاوت، گوینده است و ۲۶ درصد موارد، منابع دیگر (آیات، روایات، قرآن، شرع و...) را شامل میشود. میبینیم که در بیشتر موارد، منبع قضاوت، گوینده بوده است.
نصرالله منشی از منبع گویندة مستقیم برای تحقق هدف نهایی متن که بازتولید
ارزش و ایدئولوژی طبقة حاکم است، استفاده نموده است. این خصیصة سبک‌شناسانه دقیقاً منطبق با ژانر تعلیمی و نوع خطابی متن است. بهویژه در مقدمه‌ها، گوینده به‌وضوح جایگاه خویش را برتر از مخاطب میداند و تلاشی برای انتقال معنا در قالب روایت و داستان یا استفاده از تمثیل، نماد، راویان درونمتنی و... نمیکند و مستقیماً خواننده را مورد خطاب قرار میدهد و با توجه به بافت موقعیت، یقین دارد که خواننده در جایگاه فرودست و پذیرندة بی‌قید و شرط او قرار دارد. در ۲۶ درصد دیگر هم که سایر منابع به کار رفته، همسویی با کلیت متن مشهود است. منابعی که در این قسمت به کار رفته، کاملاً در راستای اهداف متن است. ارجاع به آیات، روایات، قرآن، شرع، اشخاص صاحب قدرت در دین و سیاست و... همگی برای اعتباربخشی به کلام و ایجاد گواهنمایی به منظور اقناع مخاطب به کار رفتهاند.
6- شگردهای بیان غیر مستقیم اجبار: تحلیل دادهها به ما نشان میدهد که شگرد «مقولهبندی ارزشی» با سهم ۳۰ درصد کل آمار، بیشترین کاربرد را در این قسمت داشته است. نویسنده، معنای مورد نظر خویش را با استفاده از ارزش‌گذاری اخلاقی، اجتماعی و البته بیشتر ارزش‌گذاری دینی و سیاسی اعتبار میبخشد و اینگونه نگرش خود را در ذهن مخاطب، صحیح و تردیدناپذیر نشان میدهد. شگرد بعدی، استفاده از کلمة عام با ۲۲ درصد و کلمة مبهم با ۱۳ درصد کل آمار است و روی‌هم‌رفته ۳۵ درصد کل دادهها را تشکیل میدهد. برای خطاب مستقیم و کاستن از اجبار در ذهن مخاطب از کلمات مبهم و عام برای اشاره به عنصر تحت اجبار استفاده کرده است.
تمرکز بر ابژه به جای سوژه، با ۱۸درصد کل آمار، شگرد بعدی است که بیشترین کاربرد را در متن دارد. چرخش تمرکز از فاعل شناسا (سوژه) به متعلق شناخت (ابژه) برای پرهیز از اشارة مستقیم به باید‌ها و نباید‌هاست.
استفاده از تمثیل، صیغة غایب و غیر خطابی، بیان استعاری، جملة مجهول و مخاطب درونمتنی، از دیگر شیوه‌هایی است که ۱۹درصد باقی‌مانده از کل آمار را شامل میشود. تمثیل در سطح جمله و متن از شیوه‌های غیر مستقیمگویی کلام است. با توجه به اینکه اکثر جملههای مورد بررسی از مقدمه‌ها گزینش شدهاند، میبینیم که آمار این نوع شگرد، پایین است.
7- در مهمترین و نخستین دیباچة کتاب (دیباچة مترجم)، حمد خداوند با صفتها و کنش‌هایی روایت شده که با روایت کلی کتاب در پیوند است؛ صفاتی چون آثار قدرت خداوند، انوار حکمت او، بخشاینده، محتاج نبودن به وزیر و مشیر و معونت، تمییز آدمیان به واسطة نطق و عقل، ارشاد رسولان برای رهانیدن خلق از ظلمت جهل و گمراهی و... . نویسنده، تمامی این صفات و اِسناد آنها به خداوند را در قالب بند‌هایی بیان کرده است که دارای وجهنمایی احتمال- قطعیت هستند.
گزینش این نوع وجهیت با ذهنیت گوینده و ماهیت موضوع، همسویی کامل دارد؛ زیرا این بخش از کتاب که به اصول اعتقادی و توحیدی گوینده مربوط است، با وجهیتی بیان شده است که خبر از قطعیت این نگرش در ذهن گوینده و نیز مخاطب میدهد و اعتقاد محکم او را به توحید خداوند بازمی‌نمایاند. از سوی دیگر وجهنمایی احتمال- قطعیت در این بخش با گفتمان قدرت -که در کل متن به شکل‌های مختلفی گسترش یافته است- تناسب دارد. جهتگیری وجهنمایی که شامل دو مقولة منبع قضاوت و حکم و دیگری صریح یا غیر صریح بیان شدن قضاوت است، در تحمیدیة کلیله و دمنه بدین‌گونه سازمان یافته است که منبع احکام و گزارههایی که در این بخش بیان شدهاند، از سه آبشخور تغذیه می‌کنند و همین موضوع موجب گواهنمایی بیشتر گزارهها و احکام شده است: گوینده، آیات و روایات، عقل. آنچه را که نویسنده در بیان اعتقاد توحیدی خود و حمد خداوند آورده است، با پشتیبانی سه منبع یادشده بیان کرده است. این منابع جز اینکه ذیل مقولة جهتگیری منبع قضاوت قرار می‌گیرند، میتوانند در زمرة ابزار وجهنمایی نیز محسوب شوند. هرچند هلیدی در بحث از ابزار وجهنمایی، تنها از چند ابزار وجهی وجه فعل، افزودههای وجهی، استعارة دستوری و افعال وجهی سخن گفته است، با مطالعة متن به سازوکارهای دیگری نیز برمی‌خوریم که وجهیت را در نظام زبانی متن، کدگذاری و تعریف می‌کنند.
یکی از این ابزار وجهی که هلیدی به آن اشاره نکرده، ابزار وجهی واژگانی است. برای نمونه در بند زیر: «به معجزات ظاهر و دلایل واضح مخصوص گردانید و از جهت الزام حجت و اقامت بینت به رفق و مدارا دعوت فرمود و به اظهار آیات مثال داد تا معاندت و تمرد کفار ظاهر گشت و خردمندان دنیا را معلوم گشت که به دلالات عقلی و معجزات حسی التفات نمی‌نمایند، آنگاه آیات جهاد بیامد و فرضیت مجاهدت هم از وجه شرع و هم از طریق خرد ثابت شد و تأیید آسمانی و ثبات عزم صاحب شریعت بدان پیوست...» (منشی، 1381: ۳)، نویسنده بر اعتبار دیدگاه خود از طریق واژگانی تأکید میکند که همان نقش ابزار وجهی دیگر را دارد و گاه به مراتب گواهنمایی آن بیشتر است. در این بند، استفاده از واژگانی چون «فرضیت مجاهدت، هم از وجه شرع و هم از وجه خرد»، «ثابت شد»، «تأیید آسمانی و ثبات عزم شریعت» و... به اقتدار کلام گوینده و قطعیت این گزارهها در ذهن او بیشتر افزوده است.
در جای دیگری از این دیباچه با صورت‌های دیگری از وجهنمایی مواجه می‌شویم. برای نمونه در بند زیر: «و چون میبایست که این ملت مخلّد ماند و ملک این امت به همة آفاق و انفس برسد و صدق این حدیث که یکی از معجزات باقی است، جهانیان را معلوم گردد... ای مصطفی را صلّی الله علیه و رَضِیَ عَنهُم در امر و نهی و حل و عقد دست برگشاد و فرمان مطلق ارزانی داشت و مطاوعت ایشان را به طاعت خود و رسول ملحق گردانید، حیث قال عزّوجل: یا أیّها الّذینَ آمَنُوا أطیعُوا اللهَ و أطیعُوا الرّسولَ و أولیِ الأمرِ مِنکُم که تنفیذ شرایع دین و اظهار شرایع حق بی‌سیاست ملوک دیندار بر روی زمین مخلد نماند و مدت آن مقرون به انتهای عمر عالم صورت نبندد و اشارت حضرت نبوت بدین وارد است که: المُلکُ و الدّینُ توأمانٌ و به حقیقت بباید شناخت که ملوک اسلام، سایه آفریدگارند که روی زمین به نور عدل ایشان جمال گیرد و به هیبت و شکوه ایشان، آبادانی جهان و تألف اهواء متعلق باشد که به هیچ تأویل حلاوت عبادت را آن اثر نتواند بود که مهابت شمشیر را. و اگر این مصلحت بر این سیاقت رعایت نیافتی، نظام کار‌ها گسسته گشتی و اختلاف کلمه میان امت پیدا آمدی و چنانکه در طباع مرکب است، هر کسی در مهمات اسلام مداخلت کردی و عمر بن خطاب میگوید: ما یَزَعُ السُلطانُ أکثَرُ مِمّا یَزَعُ القُرآنُ... » (همان: ۴).
در این بند با نمونه‌های مختلفی از وجهنمایی روبه‌رو هستیم. منشی در این بند با استفاده از وجهنمایی احتمال- قطعیت و اجبار (البته با شگردهای غیر صریح) دیدگاههای خود را در باب ارتباط متقابل دو قدرت سیاسی و دینی بیان کرده است. ابتدا با توصیف قدرت دینی که منبع و منشأ آن الهی و آسمانی است، بحث را آغاز کرده است. سپس به مفهوم‌سازی و بازشناسی و اعتبارسنجی قدرت سیاسی یا انسانی که مشروعیت خود را از قدرت شرع میگیرد، پرداخته است. بنابراین این ساخت آغازگری در متن، خود شیوه‌ای برای اثبات یا نقد گفتمانی است که در پی می‌آید. این شیوه، یکی از بارزترین ابزار اقتداربخشی کلام، هم در نقشهای گفتاری خبر و هم امر و درخواست است و میتوان آن را نوعی استعارة دستوری نیز دانست که برخلاف نظر هلیدی، نهتنها در سطح جمله که در سطح کلام اتفاق می‌افتد؛ بدین صورت که پیش از اینکه دیدگاه یا جهان‌بینی خود را در متن مطرح نماید، از پیشمتن یا پیشحکمی استفاده میکند که فحوا و محتوای آن مورد پذیرش جامعة مخاطبان است و پس از آن، حکم یا دیدگاه خود را میآورد.
این موضوع که به گونه‌ای به مبحث تقدیم و تأخیر در بلاغت هم مربوط میشود، بار شناختی دارد و چگونگی کارکرد ذهن را در موضوعاتی چون اثبات، انکار، اعتبارسنجی، باورپذیری و حقیقتنمایی و جز آن نشان میدهد. در این بند نیز ابتدا از قدرت دینی شروع میکند که شارع آن، خداوند است و به پیامبر وحی شده است و در حقیقت مجری این قدرت الهی در جامعة اسلامی، شخص پیامبر است. این چیزی است که هر مخاطب مسلمانی میپذیرد. پس از آن به تصویرشناسی گفتمان یا قدرت سیاسی پرداخته است و با استفاده از استعاره‌هایی چون: «ملوک سایه آفریدگارند، زمین به نور عدل ایشان جمال گیرد و...»، قدرت سیاسی و پادشاهی را شاخه‌ای از قدرت الهی و وابسته به آن معرفی کرده است؛ وابستگی‌ای که از نوع همراهی و تقابل نیست، بلکه از سنخ جزء و کل و شمولیت است. یعنی قدرت سیاسی، سنخی از قدرت الهی است و ولایت آن مانند قدرت دینی، ولایت تشریعی است. ابزار وجهیای که این نوع وجهنمایی را در کلام نشان میدهند، عبارتند از: فعل وجهی بایستن، استعارة دستوری، وجه فعل اخباری، افزودههای وجهی چون «به هیچ تأویل» و ساختار جمله شرطی «اگر این مصلحت...»، بینامتنیت قرآنی و روایی، استدلال عقلی، صراحت واژگانی، قصر و حصر و... . نویسنده پذیرش و حقانیت حکومت خلفا را از طریق وجهنمایی احتمال- قطعیت و الزام صدق روایی حدیثی که در متن آمده است، مطرح کرده است.
در سطر پایین‌تر با استفاده از آیة «أطیعُوا اللهَ و أطیعُوا الرّسولَ و اولی الأمرِ مِنکُم»، به دو صورت از وجهنمایی اجبار استفاده کرده است: یکی شکل مستقیم امر که در خود آیه مشهود است و به دلیل حساسیت موضوع اطاعت از نبی و بهویژه ولی، این گزاره در قالب یک بند امری مستقیم بیان شده است و در حقیقت منبع قضاوت و حکم در اینجا دیگری غیر از گوینده است که با استفاده از شگرد بینامتنی از شدت اجبار و امر کاسته است. در سطور بعدی با استفاده از مقایسهای میان امر تعبدی یعنی عبادت و امری که بر قدرت و عمل انسانی متمرکز است و به واسطة خلفا و پس از آنها، پادشاهان تحقق میپذیرد، به ضرورت قدرت سیاسی در موازات قدرت دینی اشاره کرده است: «به هیچ تأویل حلاوت عبادت را آن اثر نتواند بود که مهابت شمشیر را». نقش گفتاری زبان در این جمله، خبری است و وجهنمایی آن با یک تفسیر، احتمال- قطعیت و با تفسیر دیگری که بافت از آن پشتیبانی میکند، اجبار است.
در تفسیر نخست، نویسنده با استفاده از ابزار وجهنمایی مانند افزودة وجهی «به هیچ تأویل» و ابزار واژگانی «حلاوت» و «مهابت» که آوردن آن در قالب سجع به اقتدار گزاره بیشتر افزوده است، گزارهای را که در بردارندة حکمی است، برای مخاطب بیان کرده است. ساختار این گزاره نشان میدهد که در ذهن گوینده، هیچ تردیدی نسبت به آن وجود ندارد. استفاده از واژة «حلاوت» برای عبادت و «مهابت» برای شمشیر، گزینشی نشاندار است که کارکردی ایدئولوژیک و گفتمانی دارد. حلاوت، صفت یا حالتی است که برای یک امر لذت‌آور به کار میرود و جنبة پراگماتیک ندارد و مقولهای احساسی است؛ در حالی که مهابت، ویژگی‌ای است که قدرت را بازنمایی میکند. در تفسیر دوم میتوان وجهنمایی این جمله را اجبار در نظر گرفت؛ با این تحلیل که نویسنده از استعاره‌ای دستوری کمک گرفته است و به جای اینکه امر به اطاعت از خلفا و قدرت سیاسی را در قالب درخواستی صریح و در یک بند امری بیان کند، از طریق بند خبری، این مفهوم را صورت‌بندی کرده است. در پایان بند از دو ابزار و شگرد وجهنمایی برای اقتدار بخشی به کلام و هویتبخشی قدرت سیاسی استفاده شده است:
یکی استفاده از ساختار جملة شرطی و دیگر بینامتنیت سخن غیر که در قالب سخن عمر بن خطاب روایت شده است. هرچند ساختار جمله شرطی، وقوع امری را نشان نمیدهد و از یک فضای ذهنی (بهرامی خورشید، 1398: 66-67) حکایت دارد که از چیزی سخن میگوید که تحقق نیافته است و نخواهد یافت و در حقیقت بیش از آنکه قطعیت چیزی را نشان دهد، امکان یا شرط وقوع امری را روایت میکند، در اینجا چون موضوعی که متعلق شرط قرار گرفته، امری ممتنع بوده و سنت الهی بر این قرار گرفته است، استفاده از ساختار شرطی نیز مفید معنای قطعیت است. از سوی دیگر روایتی که از زبان عمر بن خطاب بازگو میشود، ایدئولوژی و دیدگاه گوینده را در ساحت زبان بازنماینده است. در این روایت که باری منظورشناختی دارد، تقدیم سلطان بر قرآن و صفت تفضیلی «اکثر» که به «ما یزع السلطان» برمیگردد، به صورتی نامحسوس که دلیل آن سجع موجود در جمله است، گفتمان قدرت سلطانی را بر گفتمان قرآنی، برتر قرار داده است. آنچه سلطان از آن بازمی‌دارد، بیشتر از چیزی است که قرآن از آن نهی میکند. این همان روایت دیگری از گزارة حلاوت عبادت و مهابت شمشیر است. این روایت خود به‌مثابة یکی از ابزار وجهنمایی عمل کرده است که قطعیت این گزارهها و حکم‌ها را پشتیبانی میکند و مخاطب را برای همراه شدن با گفتمان متن اقناع می‌نماید.
نتیجهگیری
در این پژوهش، سه دیباچة ابتدایی کلیله و دمنه را بر اساس نظام وجه و وجهیت بررسی کردیم. پرسشهای ما در این پژوهش عبارت بودند از: مقولة وجهیت چگونه در تبیین رابطة زبان و ایدئولوژی در این کتاب نقش دارد؟ کدام یک از ابزار وجهنمایی، بسامد بیشتری در متن دارد؟ رابطة وجهیت و ژانر تعلیمی کتاب، چگونه از طریق زبان بازنمایی شده است؟
برای این منظور، پانصد بند از این سه دیباچه را برگزیدیم. بر اساس یافتههای این پژوهش، وجهنمایی، گفتمان غالب در متن را که همان گفتمان قدرت است، بهخوبی در ساحت زبان بازنمایی کرده است. با توجه به اینکه ژانر این متن، تعلیمی و برخوردار از بلاغت خطابه بود، وجه بند اخباری، بسامد بالایی داشت. در متون تعلیمی با توجه به ماهیت ترغیبی آن، بیشتر با نقش گفتاری «خواستن» مواجه هستیم. از اینرو به نظر میرسد که بهرهگیری گوینده از وجه امری و التزامی میبایست بیشتر باشد، در حالی که با تحلیل متن سه دیباچه دیدیم که راوی/ گوینده با استفاده از شگردهای غیر مستقیمگویی گفتار نظیر کاربرد وجه اخباری به جای امری، استعارة دستوری، ساختار جملة مرکب، مقولهبندی ارزشی، گزینش واژگان نشاندار، تأکید بر موضوع به جای تکیه بر نقش فاعل و... از شدت اجبار ناشی از بندهای امری کاسته و با این شیوه، گواهنمایی سخن را بالا برده و به میزان قطعیت و اقتدار کلام در ذهن مخاطب و اقناع او افزوده است.
بیشترین ابزار بیان مفاهیم وجهی در این سه دیباچه به ترتیب از آنِ وجه فعل اخباری، فعل وجهی، افزودههای وجهی، استعارة دستوری و موارد دیگری چون ابزار وجهی واژگانی، بهرهگیری از سخن غیر، تمثیل و... بود. این موضوع نشان میدهد که وجه اخباری فعل، دارای قطعیتپذیری و بار اقناعکنندگی بیشتری است. در واقع گوینده از موضعی سخن میگوید که در ذهن خود او، کمترین سستی و تزلزلی در آن راه ندارد و مخاطب ناچار از پذیرش آن است. او مخاطب را در جایگاه پذیرنده و اطاعت‌کنندة بی‌چون و چرا قرار میدهد و تنها آنچه را از او خواسته میشود، به او اعلام میکند تا اطاعت نماید. درصد پایین نقش گفتاری پرسشگری و امری، این اقتدار زبانی و موقعیتی گوینده را نشان میدهد.
معانی ثانویه‌ای چون ترغیب (۱۲.۸۴)، ستایش (۱۰.۳۱)، هشدار (۷.۰۰) و تحسین (۶.۴۲) نسبت به سایر معانی ثانویه، درصد بالاتری دارد. این چهار معنای ثانویه با نقش گفتاری خواستن در ارتباط هستند. یعنی در کنار خبردهی و بیان اندیشة گوینده، اقناع مخاطب و ترغیب او به پذیرش نظام مفهومی که توصیف میکند، اهمیت زیادی مییابد. در میان این معانی ثانویه، جبر و اجبار، درصد بسیار پایینی دارد و این نشان میدهد که نویسنده بیشتر از وجه معرفتی استفاده کرده که بیانگر دیدگاه و نگرش او نسبت به امری قطعی و مسلم در ذهن اوست. طبق تحلیل دادهها در ۷۴ درصد موارد، منبع قضاوت، گوینده است و ۲۶ درصد موارد، منابع دیگر (آیات، روایات، قرآن، شرع و...) را شامل میشود. این آمار نشان میدهد که اقتدار زبانی متن در جهت اقناعسازی مخاطب بیش از آنکه مرهون منبع و مرجع دیگری چون شرع، اخلاق، قرآن و روایات و... باشد، برخاسته از دیدگاههای ایدئولوژیک خود گوینده است که البته از مراجع دیگر برای تقویت گزاره و حکمی که مطرح کرده، به نیکویی استفاده نموده است.
منابع
احمدی، آرام و دیگران (1400) «بررسی مقولة وجهیت در رمان شوهر عزیز من اثر فریبا کلهر بر اساس دیدگاه فاولر»، زبانپژوهی، دورة سیزدهم، شماره 38، صص 327-352.
اخلاقی، فریار (1386) «بایستن، شدن و توانستن، سه فعل وجهی در فارسی امروز»، مجلة دستور، شماره 3، صص 82-131.
ایلخانیپور، نرگس و غلامحسین کریمی دوستان (1395) «واژگانیشدگی ابعاد معنایی وجهیت در صفات وجهی فارسی»، زبانپژوهی، سال هشتم، شماره 19، صص 65-87.
برآورده، مهرانگیز و حبیب گوهری (1401) «بررسی وجه و وجهنمایی و تشریح آن در زبان فارسی»، مطالعات نقد زبانی و ادبی، سال ششم، شماره 22، صص 115-126.
بهرامی خورشید، سحر (1398) دستور شناختی (مبانی نظری و کاربست آن در زبان فارسی)، تهران، سمت.
تمیمداری، احمد و نیره صدری (1393) «مطالعه سبکشناختی وجهنمایی در گلستان سعدی در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 33، صص ۱۴۱-۱۸۱.
جانسون، مارک (1398) بدن در ذهن، ترجمة جهانشاه میرزابیگی، چاپ سوم، تهران، آگاه.
خانلری، پرویز (1366) تاریخ زبان فارسی، جلد دوم، تهران، نو.
رحیمیان، جلال و محمد عموزاده (1392) «افعال وجهی در زبان فارسی و بیان وجهیت»، پژوهشهای زبانی، دورة چهارم، شماره 1، صص 21-40.
فتوحی، محمود (1391) سبکشناسی، نظریهها، رویکردها و روشها، تهران، سخن.
فرشیدورد، خسرو (1388) دستور مفصل امروز، تهران، سخن.
فروزنده، مسعود و امین بنیطالب (1393) «بازتاب دیدگاه شاعر در نحو منظومة ویس و رامین»، متنشناسی ادب فارسی، شماره ۲، صص ۱-22.
کاظمیپور نوایی، ندا و دیگران (1394) «از یقین به تردید: تحول وجهنمایی قهرمان رمان طوبی و معنای شب از دیدگاه نشانهشناسی اجتماعی»، نقد ادبی، دورة هشتم، شمارة 32، صص 133-154.
کریمی دوستان، غلامحسین و نگین ایلخانیپور (1391) «نظام وجهیت در زبان فارسی»، پژوهشهای زبانی، دورة سوم، شماره 1، صص 77-98.
گودرزی، سیاوش و مصطفی موسوی (1399) «بلاغت وجهیت در شعر مدحی دربار غزنوی»، پژوهشنامة نقد ادبی و بلاغت، دورة نهم، شماره 3، صص 133-151.
لاینز، جان (1391) درآمدی بر معناشناسی زبان، ترجمة کوروش صفوی، تهران، علمی.
مرادی، روناک (1391) وجهنمایی و وجه در کردی سورانی، رویکردی نحوی و معنایی، رسالة دکتری، رشتة زبانشناسی، استاد راهنما محمد دبیرمقدم، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، دانشکدة ادبیات.
مشکوهالدینی، مهدی (1379) سیر زبانشناسی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
منشی، نصرالله (1381) کلیله و دمنه، چاپ بیستویکم، تهران، امیرکبیر.
میرزایی، آزاده (1400) «رابطة قطبیت و وجهیتبندی در زبان فارسی»، مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران، سال نهم، شماره 32، صص 113-135.
Fowler. R (2011) Linguistics and novel. (M. Ghaffari, Trans). Tehran: Ney (In Persian).
Halliday. M. A. K and Matthiessen, Christian (2004) An Introduction To Functional Grammar, London. Arnold.
Palmer. F.R. (2001) mood and modality. Cambridge: Cambridge University Press.
--------------- (1986) mood and modality, Cambridge: Cambridge University Press.
[1] * نویسنده مسئول: دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران batoolvaez@atu.ac.ir
[2] ** کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران elahemotamed1362@gmail.com
[3] .Mood and Modality
[4] . Speech Functions
[5] . Objective Modality
[6] .Subjective Modality
[7] . Epistemic Modality
[8] . Obligatory Modality
[9] . Deontic Modality
[10] . Modal Device
[11] . Modal Addition
[12] . Grammatical Metaphor
[13] . Modal Verb
[14] . Mood Of Verb