نقد روانشناسانة رمان «بانوگوزن» براساس مفهوم فانتزی روانی

محورهای موضوعی : مطالعات میان‎رشته‎ای ادبیات

ایوب مرادی ¹ (دانشیار گروه زبان وادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران)

تاریخ دریافت : 1402/02/14 تاریخ پذیرش : 1402/06/18 تاریخ انتشار : 1402/08/03

کلید واژه: نقد روانشناسانه, فانتزی روانی, خشم, رمان «بانوگوزن», مریم حسینیان.,

چکیده مقاله :

زیگموند فروید به‌عنوان اولین روانشناس مطرح‌کنندة ایدة ناخودآگاه به‌مثابه مخزنی برای ذخیرة افکار، امیال، آرزوها و احساسات فروخورده، در تأملات خود از فرایندی روانی با عنوان «فانتزی» یاد می‌کند که وظیفة اصلی آن کنترل اضطراب‌ها و تعارض‌های درونی افراد است. فانتزی‌هایی که خاستگاه آنها همان امیال و آرزوهای ذخیره‌شده در ناخودآگاه است و کارکرد اصلیشان نیز انکار واقعیت‌های بیرونی و فراهم‌آوردن شرایطی انتزاعی برای ارضای ذهنی این امیال و آرزوها. برخی از این فانتزی‌پردازی‌ها به‌شکل ناآگاه‌اند و برخی نیز حالتی آگاهانه دارند. یعنی فردی که در واقعیت از برآورده‌کردن خواسته‌هایش عاجز می‌ماند، در عالم رؤیا شرایطی را برای احساس کاذب ارضای امیالش مهیا می‌سازد؛ همان ترفندی که «طاطا»، شخصیت اصلی رمان «بانوگوزن»، برای خالی‌کردن خشم خود از آن بهره می‌جوید. رمان «بانوگوزن» اثر مریم حسینیان ازجمله آثار داستانی معاصر است که پس از انتشار مورد توجه طیف متنوعی از خوانندگان و منتقدان قرار گرفت؛ رمانی که محور اصلی آن فانتزی‌پردازی‌های ذهنی شخصیت اصلی در ذهن و البته تأثیرات این نوع فانتزی‌پردازی در زندگی واقعی او و اطرافیان است. توفیق رمان یادشده در میان مخاطبان و همچنین نگاه ویژة نویسنده به مفهوم فانتزی روانی در طراحی روایت، سبب شد تا در این مقاله که به‌شکل تحلیلی- توصیفی نوشته شده است، سرگذشت شخصیت اصلی، خاستگاه‌های گرایش به فانتزی و ویژگی‌های این فانتزی‌پردازی و نسبت آن با خشم درونی این شخصیت بررسی و تحلیل شود. نتایج نشان می‌دهد که خشم منبعث از گذشتة پرمسئلة «طاطا» در کنار خشمگینی از شرایط بارداری ناخواسته، باعث می‌شود که او با استفاده از ظرفیت‌های نمادین گوزن همچون خشم، غیرت، چالاکی، بی‌رحمی و نرینگی، به تسویه‌حساب با مقصران شرایط زندگی‌اش بپردازد؛ خشمی مخرّب که درنهایت آثار منفی‌اش متوجه خود «طاطا» نیز می‌شود.

چکیده انگلیسی:

As the first psychologist to propose the idea of the unconscious, Sigmund Freud mentions a process called "fantasy" whose function is to resolve or moderate internal conflicts. Phantasies whose origin is the desires stored in the unconscious and their main function is to provide abstract conditions for the mental satisfaction of these desires and wishes. That is, a person who is unable to fulfill his desires in reality creates conditions to satisfy his desires during dreaming. The same trick that Tata, the main character of the novel "BanouGavazn(Mrs. Deer)" uses to vent her anger. The novel "Banou Gavazn (Mrs. Deer)" is one of the contemporary fiction works that attracted the attention of readers and critics after its publication. A narrative whose main axis is the fantasy of the main character in the mind and the effects of this type of fantasy in real life. Considering the success of this novel among the audience as well as the author's special view on the concept of psychological fantasy in the design of the narrative, in this article, through the analytical-descriptive method, an attempt will be made to investigate the origins of the tendency towards fantasy in the main character and the characteristics of this fantasy. The results show that the anger resulting from Tata's troubled past, along with the anger from the conditions of unwanted pregnancy, causes her to settle accounts with the culprits of her life conditions by using the symbolic characteristics of the deer such as anger, agility, cruelty and masculinity. A destructive anger that ultimately has negative effects on "Tata" herself.

منابع و مأخذ:

آرنتز، آرنولد و هنی فن خندرن (1394) طرحواره‌درمانی برای اختلال شخصیت مرزی، ترجمة حسین زیرک، تهران، ارجمند.
ابراهیمی لامع، ابراهیم (1391) «کارکرد داستان‌های فانتزی در ادبیات کودکان»، کتاب ماه کودک و نوجوان، سال 16، شمارة 9، صص 53-58.
احمدوند، محمدعلی (1391) روانشناسی کودک و نوجوان، تهران، دانشگاه پیام نور.
اسمیت، ژوئل (1389) فرهنگ اساطیر یونان و رُم، تهران، فرهنگ معاصر.
پاینده، حسین (1397) نظریه و نقد ادبی (درسنامه‌ای میان‌رشته‌ای)، تهران، سمت.
تقوی فردود، زهرا (1395) «ظهور تصویر و تجلی آن بر زبان در رؤیای فرویدی و رؤیاپردازی باشلاری»، نقد زبان و ادبیات خارجی، شمارة 16، صص 71-83.
جمالی، عاطفه و فرامرز خجسته (1393) «بررسی کارکرد فانتزی در کلیشه‌زدایی؛ با تحلیل داستان‌های برگزیدة کودک و نوجوان پس‌از انقلاب اسلامی»، مطالعات ادبیات کودک، پیاپی 9، صص 1-26.
چلداوی، رحیم و همکاران (1398) «اثربخشی مشاورة گروهی کنترل خشم با رویکرد مذهبی بر کاهش پرخاشگری دانش‌آموزان پسر دورة پیش‌دانشگاهی»، روانشناسی اجتماعی، شمارة 52، صص 111-121.
حسینیان، مریم (1399) بانوگوزن، تهران، چشمه.
ژیژک، اسلاوی (1397) کژ نگریستن، ترجمة مازیار اسلامی و صالح نجفی، تهران، نشرنی.
سیگال، جولیا (1400) فانتزی، ترجمة ابراهیم رنجبر، تهران، نگاه.
شواليه،‌ ژان و آلن گربران (1384) فرهنگ نمادها،‌ ترجمة سودابه فضايلي، تهران،‌ جيحون.
عباسی، سکینه و معصومه میرابوطالبی (1398) «کارکرد سفر در داستان‌های فانتاستیک ایرانی براساس رمان کنسرو غول»، مطالعات ادبیات کودک، پیاپی 19، صص 79-100.
فروید، زیگموند (1396) تفسیر خواب، ترجمة احسان لامع و زهره روزبهانی، تهران، نامک.
کریسپ، تونی (1396) فرهنگنامة خواب و رؤیا به روش یونگ، ترجمة امیرحسین میرزاییان، تهران، آیندة درخشان.
کیان‌پور، مسعود (1392) مقدمة کتاب داغ ننگ چاره‌اندیشی برای هویّت ضایع‌شده، تهران، مرکز.
لیر، جاناتان (1402) فروید، ترجمة علیرضا طهماسب و مجتبی جعفری، تهران، فرهنگ نشر نو.
نیکویی، علیرضا و شراره باباشکوری (1392) «بازخوانی قصه‌های کودکان بر مبنای مؤلفه‌های طرحواره در رویکردِ شناختی»، مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، سال 4، شمارة 2، صص 149-174.
همیلتون، ادیت (1376) سیری در اساطیر یونان و روم، ترجمة عبدالحسین شریفیان، تهران، اساطیر.
هومر، شون (1396) ژاک لاکان، ترجمة محمدعلی ابراهیمی و محمدابراهیم طاهایی، تهران، ققنوس.
یانگ، جفری و جانت اس کلوسکو (1396) زندگی خود را دوباره بیافرینید، ترجمة ساره حسینی عطار، تهران، شمشاد.
Freud, S. (1908) Hysterical phantasies and their relation to bisexuality. In the standard edition of the psychological Works of Sigmund Freud. Hogarth.
spillius, E. B. (2001) Freud and klein on the concept of phantasy. International journal of psychoanalyisis, No 82, Pp 361-373.

متن کامل:

چكيده:

فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»

شماره شصت و هشتم، بهار 1402: 181-153

تاريخ دريافت: 14/02/1402

تاريخ پذيرش: 18/06/1402

نوع مقاله: پژوهشی

نقد روانشناسانة رمان «بانوگوزن» براساس مفهوم فانتزی روانی

ایوب مرادی¹

چکیده

واژه‌هاي کلیدی: نقد روانشناسانه، فانتزی روانی، خشم، رمان «بانوگوزن»، مریم حسینیان.

بیان مسئله

استفاده از اصطلاح و مفهوم فانتزی در دانش روانشناسی اول‌بار از سوی زیگموند فروید بود. از نگاه فروید، فانتزی‌ها همیشه و همه‌جا همراه ما هستند؛ به‌شکلی که ارتباط ما با محیط پیرامون در بیشتر اوقات ازطریق این فانتزی‌ها تنظیم می‌شود. ازسویی این امیال سرکوب‌شده، احساسات فروخورده و تأملات سانسورشدة افراد است که بر ساخت فانتزی‌ها اثر می‌گذارند؛ به‌نحوی‌که گاه در افرادی با گذشته‌ای پرمسئله موضوع فانتزی‌پردازی از حالت ناآگاه خارج می‌شود و ساخت فانتزی‌های ذهنی، شکلی آگاهانه به خود می‌گیرد و هدف اصلی آن کاهش اضطراب‌های زندگی واقعی است.

رمان «بانوگوزن» اثر مریم حسینیان ازجمله آثار داستانی پرفروش زبان فارسی است که از زمان انتشار در سال 1399 تابه‌امروز در چندین نوبت تجدید چاپ شده است. اثری که گذشته از اقبال چشم‌گیر خوانندگان، از سوی هیئت داوارن جایزة ادبی اصغر عبداللهی نیز به‌عنوان رمان برگزیدة سال انتخاب شد. این‌در‌حالی‌است که اثر دیگر حسینیان «بهار برایم کاموا بیاور» نیز در سال 1389 از سوی جایزه‌های ادبی چهل و هوشنگ گلشیری مورد توجه و تقدیر قرار گرفته بود.

رمان «بانو گوزن» به دلیل پرداختن به برخی وقایع شگفت و فراواقعی، به موازات روایت رئالیستی‌ای که دارد، ذهن خواننده را به سوی آثار خلق‌شده براساس اصول مکتب رئالیسم جادویی سوق می‌دهد. اما مسئله اینجاست که به‌جز همین ویژگیِ هم‌راستایی امور شگفت با واقعیت، دیگر ویژگی‌های رئالیسم جادویی همچون غلو و مبالغه، پرداختن به عناصر اسطوره‌ای با محوریت اسطوره‌های بومی، نقد اجتماعی-سیاسی و ... در متن مشاهده نمی‌شود. خاصه آنکه امور شگفت این رمان که کارکردی جبرانی بر روان دارند، معطوف به راوی اول‌شخص است و به نظر می‌رسد ادعای مشارکت شخصیت‌هایی همچون فرشاد و دوست عباس در مشاهدة این امور بیشتر با خیال‌پردازی‌های همین راوی مطابق است تا واقعیت.

به نظر می‌رسد یکی از اصلی‌ترین دلایل توفیق رمان «بانوگوزن» در جذب مخاطب، به‌ویژه خوانندگان زن، توجه ویژة این اثر به مفهوم فانتزی روانی است. شخصیت اصلی این رمان زنی به نام «طاطا» است که تلاش می‌کند با پاک‌کردن گذشتة تلخ و تاریک خود، شخصیت تازه و موفقی از خویش ارائه کند. تلاش و آرزوی این زن برای پاک‌کردن گذشته و ساخت امروز و آینده، به دلیل بارداری ناخواستة او با چالش مواجه می‌شود و او که حالا به‌جهت دشواری دوران بارداری مجبور به خانه‌نشینی است، به مرور گذشتة خود می‌پردازد؛ گذشته‌ای که مملو از تحقیر، ترس، فقر و تنهایی است. سفر ذهنی طاطا به گذشته‌ها در ادامه با ساخت فانتزی ذهنی گوزن خشمگین برای انتقام از عوامل شوربختی همراه می‌شود؛ گوزنی که در فانتزی‌های طاطا از تک‌تک مقصران وضعیت زندگی او انتقام می‌گیرد.

نویسنده در پژوهش پیشِ‌رو در پی آن است تا ازطریق بررسی شواهد متنی و براساس مفهوم فانتزی و فانتزی‌پردازی در دانش روانشناسی به این سؤالات پاسخ دهد:

الف: خاستگاه‌ها و علل شکل‌گیری فانتزی در ذهن طاطا چیست؟

ب: ماهیت نمادین و اسطوره‌ای فانتزی گوزن خشمگین چیست؟

ج: فانتزی گوزن خشمگین چه کارکردی در ذهن و روان طاطا دارد؟

پیشینه

با وجود آنکه در حوزة فانتزی به عنوان یکی از ژانرهای ادبی پژوهش‌های بی‌شماری در قالب مقاله، پایان‌نامه و رساله انجام شده، اما بررسی فانتزی در معنای مکانیزمی روانی، در مطالعات ادبی چندان مورد توجه نبوده است. البته در میان پژوهش‌های انجام‌شده با محوریت فانتزی به‌مثابه ژانری ادبی، مواردی وجود دارد که در آن نویسنده به کارکرد روانشناسانة این ژانر، به‌ویژه در آثار داستانی کودک و نوجوان، پرداخته است. برای نمونه ابراهیمی لامع (1391) طی مقاله‌ای که در نقد داستان «مسابقة سرعت» نوشته، به بررسی کارکردهای روانی داستان‌های فانتزی بر روی مخاطب کودک و نوجوان پرداخته است. لامعی معتقد است که فانتزی می‌تواند نقش بسزایی در پرورش ناخودآگاه کودکان داشته باشد چراکه «در بسیاری از داستان‌های فانتزی، شخصیت‌های جاندار و بی‌جان همواره بخشی از افکار و درونیات یا آرزوهای کودکان را در قالب شخصیت خود مجسم کرده و از طریق دراماتیزه‌شدن داستان در ناخودآگاه کودک وارد شده و تأثیر لازم را می‌گذارند» (لامعی، 1391: 54). در نمونه‌ای مشابه، جمالی و خجسته (1393) با بررسی تعدادی از آثار فانتزی کودک و نوجوان در گسترة زمانی پس از انقلاب تا 1387، موضوع تأثیر فانتزی بر اصلاح یا تغییر کلیشه‌های جنسیتی را در ناخودآگاه مخاطبان این آثار مورد مطالعه قرار داده‌اند. مطابق نتیجه‌گیری این مقاله، ارتباط مستقیمی میان فانتزی بودن یا نبودن آثار مورد بررسی با انعکاس کلیشه‌های جنسیتی وجود دارد. همچنین عباسی و میرابوطالبی (1398) طی مقاله‌ای، کارکرد فانتزی سفر را در رمان «کنسرو غول» بررسی کرده‌اند. نویسندگان ضمن تأکید بر تأثیر استفاده از عناصر جادویی همچون جادوگران و غول‌ها بر حرکت قهرمان نوجوان رمان از خودآگاه به ناخودآگاه، در پایان به این نتیجه رسیده‌اند که قهرمان این رمان در سفر خود «با بحران‌های کودکی و نوجوانی واقعی در دنیاهای فراواقعی درگیر است و از رهگذر شناخت شرارت‌ها و تجربه‌نمودن ترس‌ها، با انتخاب خود از آنها فاصله می‌گیرد و به دنیاهای واقعی می‌رسد» (عباسی و میرابوطالبی، 1398: 79).

همانگونه‌که پیداست، پژوهش‌های یادشده همانند بیشتر نمونه‌های مشابه خود، محوریت را بر بررسی ژانر ادبی فانتزی گذاشته‌اند؛ درحالی‌که مقالة حاضر درصدد نقد روانشناسانة اثری داستانی با محوریت فانتزی در معنای مکانیزمی روانی برای برآوردن آرزوهای تحقق‌نیافته و امیال سرکوب‌شده است. علاوه‌براین رمان «بانو گوزن» نیز به دلیل آنکه مدت چندانی از انتشارش نگذشته، چندان مورد توجه منتقدان آثار ادبی واقع نشده است و بر همین اساس می‌توان ادعا کرد که این مقاله اولین نقد مبتنی بر چهارچوب مقالات دانشگاهی است که بر این رمان نوشته شده است.

مبانی نظری

روانشناسی بیش‌از‌آنکه بر گفته‌ها و اظهارنظرهای آشکار ما توجه کند، تمرکز خود را بر واکاوی امیال، احساسات و خواسته‌های درونی‌مان می‌گذارد. مقولة بررسی محتوای ناخودآگاه که اول‌بار زیگموند فروید، روانشناس دوران‌ساز اتریشی، ایدة آن را مطرح ساخت و بعدها توسط دیگرانی همچون یونگ و لاکان نیز بسط داده شد، بیش از هرچیزی بر پایة این انگاره شکل گرفته است که «آن‌کس که بیان می‌کند (یا به قول لاکان سوژة بیانگر) و آن‌ک

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

نقد روانشناسانة رمان «بانوگوزن» براساس مفهوم فانتزی روانی