تحلیلِ تأثیر کلمات قصار نهج‌البلاغه در ادبیات فارسی با تأکید بر حکمت 142 نهج‌البلاغه و استناد به آیات قرآن کریم
محورهای موضوعی : پژوهش‌های ادبیات کلاسیک ایران
فخریه نمازیان
1
(دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران)
جلیل تجلیل
2
(استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران)
رقيه صدرايي
3
(دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران)
کلید واژه: قرآن, نهج‌البلاغه, کلمات قصار, حکمت 142, ادبیات فارسی,
چکیده مقاله :
نهج‌البلاغه یکی از منابع معتبر قابل استناد است که «أَخو ٱلقُران» نامیده شده است. بسیاری از حقایق قرآن مجید در این کتاب شرح و بسط داده شده است. این نوشتار به بررسی گسترة تأثیر کلمات قصار نهج‌البلاغه در ادبیات فارسی پرداخته و با روش توصیفی- تحلیل و با بررسی محتوایی حکمت 142، در پی پاسخ به پرسش‌هاست: آیا منشأ حکمت‌های نهج‌البلاغه معارف الهی قرآن است؟ سیطرة معارف اخلاقی و الهی نهج‌البلاغه بر پهنه ادبیات ایران تا چه حد بوده است؟ بدیهی است آثار گران‌قدر ادبیات فارسی به گونه‌های مختلف ازجمله الهام، اقتباس، تلمیح، تأثیر غیرمستقیم و تأثیر صریح و قطعی، از منبع وحی و و نیز نهج‌البلاغه تأثیر پذیرفته‌اند. این تحقیق در پی درکِ انواعِ این تأثیر به قدر استطاعت است. در این مقاله شرح و بسط حکمت 142 با توجه به ریشه ادبی لغات صورت گرفته است و در پی تبیین رابطة عمیق معارف نهج‌البلاغه با قرآن کریم و پرتوافکنی این معارف عظیم الهی بر ادبیات فارسی است.
Roghaiyeh sadraie*** Nahj al-Balaghah, as one of the reliable sources that can be cited, has been called "Akho Al-Quran" (brother of the Quran). This book has been compiled by Sayyid Razi from the poets and jurists of the fourth century. Many truths of the Holy Quran have been described in this book.The present article uses the wisdom of 142 to examine the extent of the effect of short words of Nahj al-Balaghah in Persian literature and seeks to prove the deep and close relationship between the teachings of Nahj al-Balaghah and the Holy Quran and the impact of these teachings on Persian literature.In this article, the answers to the following questions are analyzed by descriptive method and by following the content of one of the acronyms. Is the source of the wisdom of Nahj al-Balaghah the divine knowledge of the Holy Quran? To what extent has the moral and divine knowledge of Nahj al-Balaghah dominated the Iranian literature?Obviously, the works of Persian literature have been influenced in various ways, including adaptations, allusions, inspirations, etc. from the source of revelation and, consequently, from the words of the Amir al-Mo'menin. In this article, the wisdom No. 139 of Nahj al-Balaghah has been pondered and revised with regard to the roots of words and the Quranic sources and its effect on Persian literature has been discussed. Scholars believe that Nahj al-Balaghah is the interpretation of the Qur'an. The subject of this article is to find the divine sources of the words of the Amir al-Mo'menin, and to show its reflection in Iranian literary works.
قرآن کریم
نهج‌البلاغه، (1388)، انصاریان، قم، دارالعرفان
نهج‌البلاغه (1379) دشتی، محمّد، قم، موسسه انتشارات علامّه
نهج‌البلاغه (1379)، زمانی، مصطفی، قم، انتشارات فاطمة الزهرا علیها السّلام
نهج‌البلاغه، (1394) شهیدی، سیّدجعفر، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
نهج‌البلاغه (1376) عبدالمحمّد آیتی، تهران، انتشارات بنیاد نهج‌البلاغه
نهج‌البلاغه (1393) علّامه جعفری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
نهج‌البلاغه (1379)، فیض‌السلام، حاج سید علینقی، تهران، انتشارات فیض‌الاسلام
نهج‌البلاغه، (1386)، قم، مؤسّسةانصاریان لِلطباعة والنشر
نهج‌البلاغه (1394)، موسوی گرمارودی، سیدعلی، تهران، انتشارات قدیانی
بهرام‌پور، ابوالفضل، (1389)، نسیم حیات، قم، انتشارات هجرت
پورسیف، عبّاس، (1390)، خلاصه‌ی تفاسیر قرآنِ مجید (المیزان، نمونه)، تهران، نشر شاهد
تجلیل جلیل، (1379)، بلاغت نهج‌البلاغه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
حق‌پناه، رضا، (1389) نهج‌البلاغه، بزرگ‌ترین سند ماندگاری امامت و ولایت، مجله‌ی پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره 85
حمیدیان، سعید (1371)، شاهنامه‌ی فردوسی، تهران، نشر قطره
خاتمی، احمد، (1381) فرهنگ‌نامه‌ی موضوعی نهج‌البلاغه، انتشارات سروش
خطیب رهبر، خلیل (1366)، دیوان غزلیات استاد سخن سعدی شیرازی، تهران، انتشارات سعدی
دهخدا، علی‌اکبر، (1377)، لغت‌نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
دیوان حافظ (1394) علّامه قزوینی، قاسم غنی
دیوان رودکی (1398) نفیسی، سعید، تهران، نشر گویا
دیوان عطّار (1386)، نفیسی، سعید (1386)، تهران، انتشارات کتاب آبان
زمانی، کریم (1385)، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران، انتشارات اطلاعات
سیّاح، احمد (1330)، فرهنگ بزرگ جامع نوین، عربی- فارسی، تهران، از نشریات کتاب‌فروشی اسلام
شیرزاد، امیر، (1378) آشنایی با نهج‌البلاغه، مجلّه‌ی رشد، آموزش معارف اسلامی، شماره‌ی 40
طباطبایی، سیّدمحمّدحسین، (1386)، تفسیرالمیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی
قرائتی، محسن، (1384)، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن
مثنوی مولوی (1379) محمد استعلامی، تهران، کتابخانه ملی ایران
محقّق، مهدی (1390) تحلیل اشعار ناصرخسرو انتشارات دانشگاه تهران
معادیخواه، عبدالمجید (1374) خورشید بی‌غروب نهج‌البلاغه، تهران نشر ذرّه
معین، محمّد، (1378)، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر
مکارم شیرازی، ناصر (1393)، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السّلام، شرح تازه و جامعی بر نهج‌البلاغه، قم، انتشارات امام علی‌بن ابی‌طالب (ع)
مکارم شیرازی، ناصر (1366)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه
مولوی، جلال‌الدّین محمّد، (1363)، کلیّات شمس تبریزی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
هادی‌زاده، محمّدرضا (1386) حکمت‌های نهج‌البلاغه، تهران انتشارات تابان
یوسفی، غلامحسین، (1363)، بوستان سعدی، تهران، انتشارات خوارزمی
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره شصتم، بهار 1400: 67-47
تاريخ دريافت: 12/09/1399
تاريخ پذيرش: 15/04/1400
نوع مقاله: پژوهشی
تحلیلِ تأثیر کلمات قصار نهج‌البلاغه در ادبیات فارسی با تأکید
بر حکمت 142 نهج‌البلاغه و استناد به آیات قرآن کریم
فخریه نمازیان1
جلیل تجلیل2
رقيه صدرايي3
چکیده
نهج‌البلاغه یکی از منابع معتبر قابل استناد است که «أَخو ٱلقُران» نامیده شده است. بسیاری از حقایق قرآن مجید در این کتاب شرح و بسط داده شده است. این نوشتار به بررسی گسترة تأثیر کلمات قصار نهج‌البلاغه در ادبیات فارسی پرداخته و با روش توصیفی- تحلیل و با بررسی محتوایی حکمت 142، در پی پاسخ به پرسش‌هاست: آیا منشأ حکمت‌های نهج‌البلاغه معارف الهی قرآن است؟ سیطرة معارف اخلاقی و الهی نهج‌البلاغه بر پهنه ادبیات ایران تا چه حد بوده است؟ بدیهی است آثار گران‌قدر ادبیات فارسی به گونه‌های مختلف ازجمله الهام، اقتباس، تلمیح، تأثیر غیرمستقیم و تأثیر صریح و قطعی، از منبع وحی و و نیز نهج‌البلاغه تأثیر پذیرفته‌اند. این تحقیق در پی درکِ انواعِ این تأثیر به قدر استطاعت است. در این مقاله شرح و بسط حکمت 142 با توجه به ریشه ادبی لغات صورت گرفته است و در پی تبیین رابطة عمیق معارف نهج‌البلاغه با قرآن کریم و پرتوافکنی این معارف عظیم الهی بر ادبیات فارسی است.
واژه‌هاي کلیدی: قرآن، نهج‌البلاغه، کلمات قصار، حکمت 142، ادبیات فارسی.
مقدمه
تحقیق در هسته‌های اصلی معارف دینی و تأثیر این مضامین عالی در ادبیات فارسی از اهداف اصلی این نوشتار است. قرآن کریم اصلی‌ترین منبع معارفِ دینی است و نهج‌البلاغة امیرمؤمنان(ع) که خود تفسیری بر این کتاب آسمانی است، «أَخو ٱلقُران» نامیده شده است. معارف بلند و الهیِ این کتاب بر گسترة ادبیات ایران سایه افکنده و کمتر به نویسنده و شاعری برمی‌خوریم که از این معارف عالی بهره‌ای نبرده باشد. نهج‌البلاغه پس از قرآن کریم، ممتازترین اثر دینی است که از کلام الهی فروتر و از سخن مردم عادی فراتر است. این تألیفِ گران‌سنگ به همّتِ عالمِ بزرگوار، سیّدرضی جمع‌آوری شد، او فصیح‌ترین کلمات امام علی(ع) را برگزید و در این اثر گرد آورد. ابوالحسن محمّدبن الحسین‌بن موسی، معروف به سیّدرضی از شاعران و فقهای قرن چهارم (359ق- 406ق) است. او نهج‌البلاغه را حدود چهارصد سال پس از حضرت علی(ع) گردآوری کرده است. کتاب ارزشمند نهج‌البلاغه به سه بخش: خطبه‌ها شامل 239 خطبه، نامه‌ها شامل 79 نامه و کلمات قصار شامل 472 حکمت تقسیم شده است.
قسمت سوم نهج‌البلاغه کلمات قصار امیرمؤمنان است که خالی از هرگونه ابهام، حقایق دینی، اخلاقی و اجتماعی را در اختیار همگان می‌نهد. در نوشتارِ پیش‌رو، سعی شده است ترجمه‌ای نو از حکمتِ 142 ارائه گردد و به تأثیر شگرفِ آن در پهنة شعر و سخنِ سخنوران پارسیزبان پرداخته شود. استناد به آیات مرتبط با حکمت، آوردن نمونه‌هایی از اشعار بزرگان ادبیات ایران که دربردارنده مضامین بلند عرفانی و اخلاقی نهج‌البلاغه‌اند، از دیگر نکات این مقاله است.
موضوع اصلیِ این تحقیق تعمّق در معانیِ حکمت 142 نهج‌البلاغه با توجّه به منابعِ قرآنیِ این حکمت و بررسی بازتاب اندیشه‌های حضرت علی علیه‌السّلام در ادبیات فارسی است. با توجه به شرحِ مفصّل، توضیحات کافی و اشاره به ریشه ادبی بعضی لغات، مبنای تحقیق نگارنده براساس ترجمه و شرح نهج‌البلاغه اثر سیّدعلی نقی فیض‌الاسلام است.
با توجه به این که نهج‌البلاغه تفسیر قرآن است، نگارنده با مطالعة هر بخش از حکمت، برای یافتنِ منبعِ الهی حکمت بارها به قرآن مراجعه کرده تا آیات مربوط به آن حکمت را بیابد و سپس با مراجعه به آثار ادبیات فارسی تأثیر معارف الهیِ این حکمت را در شعر و نثر نویسندگان جست‌وجو کرده است تا برای سؤالات زیر پاسخی در خور ارائه کند:
1. ریشه و منبعِ سخنان امیرالمؤمنین(ع) چیست؟
2. آیا این حکمت‌ها در ادبیاتِ فارسی مؤثر بوده‌اند و این تأثیر تا چه حدّ است؟
پیشینۀ تحقیق
تا به حال از نهج‌البلاغه ترجمه‌هایی به فارسی صورت گرفته که هر کدام به مقتضایِ حال مترجم و شارح، با دیگری تفاوت‌هایی دارد. ازجمله:
1. قدیمی‌ترین ترجمه مربوط به قرن ششم است که ظاهراً توسط یکی از اهالی خراسان نوشته شده و با تحقیق عزیزالله جوینی در 2 جلد چاپ شده است.
2. ترجمه‌ای مربوط به عصر شاه اسماعیل صفوی که توسط حسین بن شرف الدّین اردبیلی (950 هـ.ق) نوشته شده، این کتاب شرح «منهاج الفصاحة فی شرح نهج‌البلاغه» از الهی اردبیلی است.
3. «تنبیه الغافلین و تذکرةالعارفین» اثر ملّا فتح الله کاشانی (988 ه.ق) ترجمه‌ای دیگر است که گاهی در آن از لغات نامأنوس استفاده شده است. مؤلّف، متنِ عربی را به فارسیِ عصرِ خود برگردانده، از این‌رو، کتاب، صعوبتی غیرقابلِ انکار دارد.
4. شرح محمدباقر لاهیجی بر نهج‌البلاغه که ترجمه‌ای تحتاللفظی و کلمهبهکلمه است. در این شرح، مقدمّة سیّدرضی ذکر نشده و مؤلّف به اقتضایِ موضوع، به مسائلِ تاریخی، بدونِ ذکرِ منبع پرداخته است، برخی واژگانِ این شرح، از سده‌هایِ پیش از تألیفِ کتاب، باقی مانده و چندان روشن نیست.
5. محمدصالح بن محمد باقر روغنی قزوینی (1019 ق) شرحی روان بر نهج‌البلاغه دارد که در آن از اشعار شاعرانِ معروفِ فارسی، بهرة فراوان برده است. این شرح یکی از بهترین شروحِ فارسی نهج‌البلاغه است و شارح در شرحِ جمله‌ها و عبارت‌ها، پژوهشی ژرف و شایسته داشته و آیات و اخبار اشعار بزرگان عرب و عجم را به استشهاد آورده و حکایاتی مناسب نیز در برخی جاها نقل کرده است. در پایان نسخه، یادداشتی از سیّد محسن طباطبایی به خط شکسته و ناخوانا موجود است.
6. دائرةالمعارف علوی، اثر حاج میرزا خلیل کمره‌ای است (1277 ه.ش) که در آن نهج‌البلاغه به 24 موضوع تقسیم‌بندی شده است. در این کتاب به دلایلی که امام علی(ع) را علی‌رغمِ میلِ باطنی، مجبور به جنگ کرد، اشاره شده است. توضیحاتِ این کتاب بسیار زیاد است و گاهی اشاره‌ای به اشعار فارسی شده که بدون ذکر منبع و نام شاعر است.
7. ترجمة نهج‌البلاغه از عمادالدین حسین اصفهانی (1410 ه.ق) از ترجمه‌های ارزشمند این کتاب است.
8. شرح و ترجمة نهج‌البلاغه از علامه محمدتقی جعفری (1386) که ترجمة حکمت‌ها در آن بدون ذکر منبع قرآنی و شواهد شعر فارسی است.
9. ترجمه سیّدجعفر شهیدی و «منتخب» که خلاصة آن است، از ترجمه‌های گران‌سنگ و ادبی است. نثر این کتاب ادبی است ولی در آن اشاره‌ای به تأثیر حکمت‌ها در ادبیات فارسی نشده است.
10. نهج‌البلاغه به قلم فیض‌الاسلام که در نیم قرن اخیر، بیشتر ترجمه‌ها از کتابِ وی بهره‌مند شده‌اند.
11. ترجمه منظوم، اثر محمدعلی انصاری قمی، که در 27000 بیت تنظیم شده است.
12. ترجمه محمّد دشتی که علاوه بر ترجمه، برای هر یک از خطبه‌ها و نامه‌ها عنوانی تعیین شده است. در این اثر ترجمة حکمت‌ها در بعضی موارد، نیاز به توضیح بیشتر دارد.
13. ترجمه علی موسوی گرمارودی از نهج‌البلاغه که موجز و روان است.
14. نهج‌البلاغه عبدالحمید آیتی با مقدمة عالیِ جمال‌الدین دین‌پرور، این ترجمه بدون اشاره به تأثیر حکمت‌های نهج‌البلاغه در ادبیات فارسی است.
15. خورشید بی‌غروب از عبدالمجید معادیخواه که با ترجمه‌ای ادبی عرضه شده است. منابع قرآنی حکمت‌ها و اشاره‌های ادبی در این کتاب ذکر نشده است.
16. شرح نهج‌البلاغه از مصطفی زمانی (1380) که در آن شاهدهای قرآنی کتاب، به صورت زیرنویس ارائه شده است.
17. نهج‌البلاغه با ترجمه منظوم امید مجد (1379).
18. شرح تازه و جامعی بر نهج‌البلاغه به نام «پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السّلام» اثر آیتالله مکارم شیرازی که شامل منابع قرآنی حکمت‌هاست و هر حکمت توضیح داده شده است.
19. کلمات قصار علی(ع) با ترجمة فارسی و انگلیسی و رباعیات فارسی اثر ابوالقاسم حالت است. شاعرِ رباعی‌ها در این اثر، خود نویسنده است.
20. کتاب «تأثیر نهج‌البلاغه و کلام امیرالمؤمنین (ع) در شعر فارسی» نوشتة دکتر محسن راثی است. در این اثر در ذیل برخی حکمت‌های نهج‌البلاغه اشعاری از بزرگان ادبیات ایران ذکر شده است.
21. «تجّلی قرآن و حدیث در شع