تحلیل طرح‌واره‌های حجمی در نمود آب و آتش در اشعار مولانا بر پایه زبان‌شناسی شناختی- فرهنگی
محورهای موضوعی : پژوهش‌های ادبیات کلاسیک ایرانفریبا صادقی 1 * , رویا صدیق ضیابری 2 , رضا خیرآبادی 3
1 - ددانشگاه آزاد اسلامی- واحد شاهرود
2 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود
3 - سازمان پژوهش
کلید واژه: مولانا مثنوی غزلیات شمس تقابل طرح‌واره‌های حجمی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر قصد دارد با استفاده از نظریه زبان شناسی فرهنگی، در جهت آشنایی با نظام استعاری- فرهنگی زبان فارسی و همچنین الگوی تاریخی و اسطوره ای «آب و آتش»، به بررسی رابطه زبان و مفهوم سازی های فرهنگی در اشعار مولانا بپردازد. نمود آب و آتش در شش دفتر مثنوی معنوی و کلیات دیوان شمس مولانا چشمگیر است. مولانا در 1888 بیت از ابیات خود به عناصر اربعه اشاره داشته، در 524 بیت از آب و در 574 بیت از آتش بهره جسته است. آب و آتش به عنوان دو عنصر متضاد از عناصر اربعه، دو خصوصیت متمایز از هم در عالم طبیعت دارند. اما این دو عنصر در مفاهیم ادبی و کارکرد استعاری به-ویژه مضامین عرفانی وقتی در طول یک بیت قرار می گیرند، خاصیت فراطبیعی یافته، به نوعی تضاد دیرینه عقل و عشق را به تصویر می کشند. هدف این پژوهش، دستیابی به شناخت از طریق کاربرد طرح واره های حجمی دل، سر و چشم بوده است، تا با بررسی کارکرد این طرح واره ها، شناخت دقیق تری از شخصیت فردی و اجتماعی این شاعر حاصل گردد. از مهم ترین دستاوردهای این پژوهش که می توان به آن اشاره داشت: 1. در ادبیات فارسی دل مظهر درک شهودی است و چشم نماینده حواس ظاهری بوده و پر کاربردترین ابزار برای درک واقعیت محسوب می شود. بسامد مظروف دل در اشعار مولانا نسبت به مظروف چشم به نوعی شخصیت شهودی مولانا را مطرح می کند. 2. سر در زبان فارسی ظرف مفاهیم مرتبط با اندیشه قرار گرفته است، اما در اشعار مولانا، سر ظرف واژگان مرتبط با عشق است. مفهوم عشق به عنوان مظروف سر در اشعار مولانا با واژگان متفاوتی بیان شده است که تحلیل آنها عشق پرشور و تاحدودی عشق رفاقتی را در نگاه احساسی مولانا نشان می دهد.
The present paper aims at studying the relationship between language and cultural conceptualizations in Rumi’s poems. In order to do so, the cultural linguistics theory adapted for identifying the cultural-metaphorical system of Persian language as well as the historical and mythological model of "water and fire". Water and fire representations are quite frequent in the six chapters of Masnavi-e Ma’navi and in Divan-e Shams. Rumi has referred to the Classical elements in 1888 verses. He used water in 524 verses and fire in 574 verses. Water and fire as two opposing elements of the classical elements have two distinct characteristics in the natural world. But these two elements have supernatural features and depict a kind of long-standing contradiction of mind and love in literary concepts and metaphors, especially the mystical ones when occurred within one verse. The purpose of this study is to achieve an understanding of the cognition through the utilization of container schema of the words Del (heart), head, and eye. By investigating the functions of these schemata, a more accurate understanding of the individual and social characteristics of this poet would be obtained. The main achievements of this research are as follows: 1. In Persian literature, Del represents intuitive understanding, and the eye represents the apparent senses (five senses) and is the most frequent tool for the perception of reality. The frequency of Del schema in Rumi's poems compare to the eye schema somehow shows Rumi's intuitive personality. 2. Head in Persian is the container of concepts related to thought, but in the Rumi's poems, it is the container of the terms related to love. The concept of love as an entity in the head as the container has been expressed in different words in the poems of Rumi. Analyzing these words expresses passionate love and, to some extent, the love between friends in Rumi's emotional view.
آسیابادی، محمد و دیگران (1391) «طرح¬واره¬های حجمی و کاربرد آن در بیان تجارب عرفانی»، نشریه علمی و پژوهشی پژوهش¬های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دوره 6، شماره 2، تابستان، صفحه 141-162.
احمدی، بابک (1372) ساختار و تأویل متن، تهران، مرکز.
ادیم، عبدالله و دیگران (1394) «تحلیل شخصیت شمس و ارتباط وی با مولوی از دیدگاه روان-شناسی با تکیه بر نظریه شخصیت کارن هورنای»، پژوهشنامه ادبی عرفانی، دوره 9، شماره 2، زمستان، صص51-70.
استعلامی، محمد (1382) درس حافظ، تهران، سخن.
امامی، نصرالله و اسماعیل عبدی مکوند (1389) «آتش عشق از دیدگاه مولانا»، پژوهش زبان و ادب فارسی، بهار 1389، دوره2، شماره 5، صص 1-14.
انوری، حسن و دیگران (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن.
باشلار، گاستون (1378) روان¬کاوی آتش، ترجمه جلال ستاری، چاپ دوم، تهران، توس.
باقری خلیلی، علی اکبر (1382) فرهنگ اصطلاحات طبی در ادب فارسی، بابلسر، دانشگاه مازندران.
برزگر خالقی، محمدرضا (1372) «غم از دیدگاه مولانا»، ادبستان، شماره ¬46، صص 28-33.
تیگر، پل دی و تیگر و باربارا بارون (1390) هنر شناخت مردم، ترجمه محمد گذرآبادی، چاپ دوم، تهران، هرمس.
دهخدا، علی¬اکبر (1373) لغت¬نامه، چهارده جلد، چاپ اوّل از دورۀ جدید، تهران، دانشگاه تهران.
راسخ¬مهند، محمد (1390) درآمدی بر زبان¬شناختی، نظریه¬ها و مفاهیم، تهران، سمت.
رجبی عصر، سیمین و سعیدالله قره بگلو (1390) «آتش دل»، مجله: علامه، شماره 31، (22 صفحه - از 125-146).
ژان، شوالیه (1384) فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون.
ستاری، جلال (1372) مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، تهران، مرکز.
شریفیان، فرزاد (1391) مقدمه¬ای بر زبان¬شناسی فرهنگی، ترجمه لیلا اردبیلی، تهران، نویسه پارسی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه، تهران، سخن.
صادقی حسن آبادی، مجید (1386) غم و شادی در تجربه دینی مولوی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی(دانشگاه اصفهان)، شماره 49.
صفوی، کوروش (1382) بحثی درباره طرح‌های تصویری از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی، تهران، نامه فرهنگستان، دوره6 شماره 1.
صنعتی، محمد (1389) تحلیل¬های روان¬شناختی در هنر و ادبیات و جنب و جوش¬های ایستا، تهران، مرکز.
عبدي مكوند، اسماعيل، میرجلال¬الدین كزازي وصغری مرداسي سردارآبادي (1390) «آتش در آثار منظوم مولانا»، تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، پیاپی 8، صص 25-60.
فتوحی، محمود (1392) «تعامل مولانا جلال¬الدین بلخی با نهادهای سیاسی قدرت در قونیه»، مجله زبان و ادبیات فارسی، بهار 1392، دوره 21، شماره74، صص 49-68.
------------- (1396) بلاغت تصویر، تهران، سخن.
فرگاس، جوزف (1379) روان¬شناسی تعامل اجتماعی، رفتار میان¬فردی، ترجمۀ خشایار بیگی و مهرداد فیروزبخت، چاپ دوم، تهران، ابجد.
کریمی، طاهره و ذوالفقار علامی (1392) «استعاره¬های مفهومی در دیوان شمس بر مبنای کنش خوردن»، نقد ادبی، سال6 ششم، شماره 24، صص 143-168.
کزازی، میرجلال¬الدین و دیگران (1390) «آتش در آثار منظوم مولانا»، تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، پیاپی 8، صص 25-60.
گوهرین، صادق (1388) شرح اصطلاحات تصوف، تهران، زوار.
محمدحسین¬زاده، عبدالرضا و علی عارفی (1388) «جایگاه دل در عرفان اسلامی با تکیه بر دیدگاه مولانا»، پژوهش¬نامه اخلاق، سال2، شماره 6، صص 57-80.
ملکیان، معصومه و فرهاد ساسانی (1392) «بیان استعاری غم و شادی در گفتار روزمره»، پژوهش‌های زبان¬شناسی تطبیقی، سال سوم، شماره 5، صص 114-139.
موحد، ضیاء (1373) سعدی، تهران، طرح نو.
مولوی، جلال¬الدین محمد (1384) مثنوی، دفتر دوم، تصحیح محمّد استعلامی، چاپ هفتم، تهران، سخن.
-------------------- (1387) غزلیات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
-------------------- (1388) مثنوی معنوی، مقدمه حامد رحمت کاشانی، چاپ دوم، تهران، پیام عدالت.
نقوی، نقیب (1387) «از تبار آب یا از دودمان آفتاب، نگاهی به بازتاب اسطوره¬ها در شعر نیمایی»، فصلنامه¬ ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شماره 20، صص 35-53.
نورمحمدی، مهتاب (1387) تحلیل مفهومی استعاره¬های نهج¬البلاغه، رویکرد زبان¬شناسی شناختی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.
Rahman al Naqib A.Avicenna (1984) (370?-428 AH-980?-1037 AD).Dar althaqafah lil-Tibaah wa-al-Nashr: Egypt.
Lakoff, G.
, & Johnson, M.(1980) The metaphorical structure of the human conceptual system.Cognitive science, 4(2), 195-208.
Min , W.& Wenbin, w (2008) On the semantics change of body-part terms in english and Chinese .paper presentedat the international symposium of using corpora in contrastive and translation studies.
Sharifian, F.(2011) Cultural Conceptualisations and Language: Theoretical Framework and Applications.Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
------------- (2014) The Routledge handbook of language and culture.Routledge.
-------------- & Jamarani, M.(eds.) (2013) Intercultural Communication in the New Era.New York/London: Routledge/Taylor and Francis.
-------------- (ed.) (2015) The Routledge Handbook of Language and Culture.New York/London: Routledge/Taylor and Francis.
-------------- (2017) Cultural Linguistics.
Amsterdam/PA: John Benjamins.
Taylor, J.R (2003) Linguistic Categorization.Oxford University Press.