چشم‌اندازهای حکمی «آفرینش عالم» در شاهنامه
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایرانطیبه گلستانی 1 * , محمود مدبری 2 , محمدرضا صرفی 3
1 - دانشگاه شهید باهنر کرمان
2 - دانشگاه شهید باهنر کرمان
3 - دانشگاه شهید باهنر کرمان
کلید واژه: شاهنامه فلسفه کلام حکمت آفرینش,
چکیده مقاله :
معمّا و مفهوم پیچیدۀ خلقت در جای‌جای زندگی و تفکّر و تخیّل بشر قابل مشاهده است. هنر و ادبیّات، بستری مناسب برای بازتاب و به نمود درآمدن چنین مسئلۀ شگفتی است. حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعری است که در دورۀ اوج شکوفایی تمدّن اسلامی و شکل گیری مکاتب کلامی اشعری و معتزله و شیعه چشم به جهان گشود و کاخ نظم خود را با خرد و اندیشیدن دربارۀ خدا، انسان و هستی پی افکند. مقالة حاضر با وارسی اصول و چارچوب حکمی و فلسفی مهمی (همچون: آغاز خلقت، حدوث یا قدم جهان هستی، مادۀ اوّلیۀ آفرینش و مراتب آفرینش) که دربارۀ آفرینش عالم در عصر فردوسی وجود داشته است، بخش «گفتار اندر آفرینش عالم» شاهنامه را تحلیل می‌کند تا روشن شود آیا تفکّرات رایج عصر فردوسی در بیان او دربارۀ آفرینش عالم بازتاب داشته است یا نه. مشاهده خواهد شد که تفکّرات حکمی و فلسفی ایرانیان باستان و فیلسوفان اسلامی چنان با یکدیگر همنشین شده اند که نمی توان فردوسی را در قلمرو گفتمان یا اندیشه‌ای خاص محصور کرد؛ بلکه او نمایندۀ تفکّرات حکیمانۀ «اسلام ایرانی» در روزگار خویش است.
The mystery of creation as a complicated concept is present in all aspects of life, thinking, and imagination of human beings. Art and literature provide appropriate grounds for the reflection and representation of this amazing issue. Abolghasem Ferdowsi, is a poet who was born in the era which was the climax of the flourishment of Islamic civilization and formation of Mu’tazila, Ash’ari , and Shia schools of Kalam, and his poems are based on his wisdom and thoughts about God, man and existence. In this article “remarks about the creation of the world” as a part of Shahnameh is analyzed through studying the important philosophical principles and framework (e.g. creation of the world, pre-eternity or creation in time, the primary essence and the stages of creation) about the creation of the world in Ferdowsi era. This paper tries to show whether common beliefs of Ferdowsi era have been reflected in his remarks about the creation of the world. The results show that in Shahnameh the intellectual and philosophical thoughts of ancient Iranians and Islamic philosophers are accompanied together in a way that it is impossible to delimit Fedowsi to a specific discourse or thought, and he can be considered a representative of the wisdom of “ Islamic Iran” in his era.
قرآن.
نهج البلاغه.
ابن رشد، محمد بن احمد (بی¬تا) تهافت التهافت، بیروت، دارالفکر اللبنانی.
ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله (1360) فن سماع طبیعی، ترجمه محمّدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر.
-------------------------- (1332) اشارات و تنبیهات، با مقدّمۀ احسان یارشاطر، تهران، سلسله انجمن آثار ملی.
-------------------------- (1383) الهیات دانشنامۀ علائی، مقدمۀ محمّد معین، تهران، انجمن آثار و مفاخر ایران.
-------------------------- (۱۳۶۳) المبدأ و المعاد، تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
ابن عربی، محی الدّین (بی¬تا) فصوص الحکم، بقلم ابوالعلا عفیفی، بیروت، دارالکتاب العربی.
ابن‌مسکویه، احمد بن محمد بن یعقوب (۱۳۸۸) الفوز الاصغر، قم، آیت اشراق.
ابوالحسنی (منذر)، علی (1378) دیباچة شاهنامه، برگی زرّین از کلام و حکمت شیعی، مجله کلام اسلامی، شماره 21، صص 143-160.
احمدی ملکی، رحمان (1377) تشبیه های تصویری در شاهنامه، نامۀ فرهنگ، شماره 30، صص 168-175.
اخوان‌الصفا (1363) ترجمه محمّدصادق سجادی، تهران، فلسفه.
اردستانی رستمی، حمیدرضا (1390) بررسی و تدوین جایگاه اندیشه‌های کلامی و حکمی فردوسی در شاهنامه، استاد راهنما محمّدعلی گذشتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران.
---------------------- (1393) یاقوت سرخ؛ خرد، آتش میانجی و جان تحلیل بیتی از دیباچه شاهنامه بر بنیان باورهای ایرانی - شیعی.
---------------------- (1394) فردوسی، ناصرخسرو و اسماعیلیّه، پژوهش¬نامه ادب حماسی، دوره 11، شماره 19، صص 67-98.
آفرینش و مرگ در اساطیر، مهدی رضایی (1383) تهران، اساطیر.
الیاده، میرچا (1362) چشم اندازهای اسطوره، ترجمه جلال ستاری، تهران، توس.
---------- (۱٣٧٣) آئین گنوسی و مانوی، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران، فکر روز.
ایونس، ورونیکا (1375) اساطیر مصر، ترجمه باجلان فرخی، اساطیر.
بویس، مری (1386) زردشتیان؛ باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، چاپ نهم، تهران، ققنوس.
پاکتچی، احمد (1385) معنای لاشئ در انتقال از فلسفه یونانی به فلسفه اسلامی، مجله شناخت، شماره 49، صص 109-126.
پاکرو، فاطمه (1391) نقد تطبيقي اسطوره آفرينش در شاهنامه فردوسي و مهابهاراتاي هندي، مجله ادبیّات عرفانی و اسطوره شناختی، شماره 27، صص 22-36.
پلودن، لیدی و مولی بریلی و آسا بریگ (1351) اساطیر یونان، ترجمۀ محمّد نژند، تهران، پدیده.
التهانوی محمد علی (1996)کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، مكتبة لبنان ناشرون.
جمعي از علماي ماوراء النهر (1387) ترجمة تفسيرطبري، ويرايشِ جعفرمدرس صادقي، تهران، مرکز، چاپ چهارم.
جمعی از نویسندگان (ویراستۀ میرچا الیاده) (۱٣٧٣) آئین گنوسی و مانوی، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران، فکر روز.
خالقی مطلق، جلال (1370) جهان¬شناسی شاهنامه، مجله ایران شناسی، شماره9، صص 55-70.
دایره المعارف بزرگ اسلامی (بی¬تا) دانشنامۀ بزرگ اسلامی، زیر نظر محمد کاظم موسوی.
الرازی، الامام فخرالدّین (1407ق) مطالب العالیه، جلد4، قم، شریف رضی.
------------------- ( 1425) تفسير الرازي مفاتيح الغيب او التفسير الكبير، بیروت، دارالکتب العلمیّه.
راسل برتراند (1340) تاریخ فلسفۀ غرب، ترجمۀ دریا بندری، تهران، مؤسسه نشر کتاب‌های جیبی.
زریاب¬خویی، عبّاس (1389) «نگاهی تازه به مقدّمۀ شاهنامه»، تنِ پهلوان و روانِ خردمند، به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران، طرح نو.
زرین‌کوب، عبد الحسین، (1369) در قلمرو وجدان، تهران، علمی.
زمانی قمشه¬ای علی (1379) آغاز آفرینش، مجله کلام اسلامی، شماره 33، صص 80-89.
سجستانی، ابویعقوب (1358) کشف المحجوب، به قلم هانری کربن، تهران، انجمن ایران شناسی فرانسه.
سهروردي، شهاب الدّین یحیی (1380) پرتونامه، مجموعه مصنفات شيخ اشراق ج3، تصحيح سيد حسين نصر، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.
شایگان، داریوش (1394) هانری کربن، آفاق تفکّر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران، فروزان روز.
شعبانلو، علیرضا (1391) بازتاب اسطوره آفرینش آیین زروانی در داستان اکوان دیو، مجله ادبیّات عرفانی و اسطوره شناختی، شماره26، صص 96-115.
الشیخ الصدوق (1371) الاعتقادات، طبعه الاولی، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید.
الشیخ الصدوق (1372) ج 1.
عیون الاخبار الرضا (ع) ترجمۀ حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، تهران، صدوق.
الشيخ المفيد (بی¬تا) «النكت في مقدمات الاصول»، تحقيق، السيد محمد رضا الحسيني، الناشر، المؤتمر العالمي لآلفية الشيخ المفيد، الطبعة، الاولى.
شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم (1364) الملل و النحل، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم.
صدرالدّین شیرازی، محمّد بن ابراهیم (1981) الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ج1، بیروت، دارالتراث العربی، طبعه ثالث.
طباطبائي سيد محمد حسين (1360) الميزان فی تفسیر قرآن، ترجمه محمّدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر اسلامی، جلد20.
طبری، محمد بن جریر (1387) تفسیر طبری، ترجمة جمعی از علمای ماورالنهر، ويرايش جعفرمدرس صادقي، چاپ چهارم، تهران، مرکز.
الطوسی، الخواجه نصیرالدّین (1375) شرح الاشارات و التنبیهات، قم، البلاغه.
عطایی، امید (1376) آفرینش خدایان (راز داستان¬های اوستایی)، تهران، عطایی.
غزالی، محمّد بن محمّد (بی¬تا) إحیاء علوم الدّین، محقق عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی، بی¬جا، دارالکتب العربی.
فارابي، ابونصر محمّد بن محمّد (1328) عيون المسائل، قاهره، المكتبه السلفيه.
فارابي، (2002) احصاء العلوم، با تصحيح علي بوملحم، دار و مكتبه الهلال.
فرخی، باجلان (1358) مقالۀ آفرینش جهان در اساطیر چین، کتاب جمعه، تهران، سال اول، شمارۀ ۴.
فردوسی، ابوالقاسم (1366) تصحیح جلال خالقی مطلق، مقدّمۀ احسان یار شاطر، نیویورک، Bibliotheca Persica.
-------------- (1369) تصحیح جلال خالقی مطلق، مقدّمۀ احسان یار شاطر، جلد دوم، نیویورک، Bibliotheca Persica.
-------------- (1371) تصحیح جلال خالقی مطلق، مقدّمۀ احسان یار شاطر، جلد سوم، نیویورک، Bibliotheca Persica.
-------------- (1373) تصحیح جلال خالقی مطلق، مقدّمۀ احسان یار شاطر، جلد چهارم، نیویورک، Bibliotheca Persica.
-------------- (1375) تصحیح جلال خالقی مطلق، مقدّمۀ احسان یار شاطر، جلد پنجم، نیویورک، Bibliotheca Persica.
فرنبغ دادگی (1380) بندهش، گزارش مهرداد بهار، چاپ دوم، تهران، توس.
کریمی، مصطفی (1384) نقش فرشته و پیامبر در وحی از نگاه قرآن و روایات، مجله معرفت، شماره 96، صص 60-70.
گزيده¬هاي زادسپرم (1366) ترجمۀ محمّدتقي راشد محصل، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقيقات فرهنگي.
گزیدۀ رسائل اخوان¬الصّفا.
(1380) ترجمۀ علی¬اصغر حلبی، تهران، اساطیر.
گئر، جوزف (1337) حکمت ادیان، ترجمه محمد حجازی، تهران، چاپخانه تابان با همکاری فرانکلین.
لاهیجی، عبدالرزاق (1372) گوهر مراد، تهران، فرهنگ و ارشاد اسلامی.
المجلسی، الشيخ محمّد باقر بن محمّد تقي (1403) بحارالانوار، قم، مؤسسه الوفاء، الطبع الثانی.
محمدی، هاشم (1386) تطبیق دیباچه شاهنامه با متون زرتشتی، مجله مطالعات ادبیّات تطبیقی، شماره2، صص 135- 144.
مقدسی، طاهر بن مطهر (1386) آفرينش و تاريخ ج2، مقدمه و ترجمه و تعليقات محمّدرضا شفيعي كدكني، چاپ سوم، تهران، آگه.
مکدرموت، مارتین (1363) اندیشه¬های کلامی شیخ مفید، ترجمۀ احمد آرام، به کوشش مهدی محقق، تهران، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران.
مهاجرانی، سیّد عطاء¬الله (1382) حماسۀ فردوسی، تهران، اطلاعات.
میرفخرایی، مهشید (1366) آفرینش در ادیان، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
میلانیان، هرمز (1381) بینش فلسفی و اخلاقی فردوسی، مجموعه مقالات تن پهلوان و روان خردمند، به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران، طرح نو، چاپ دوم.
مينوي خرد (1379) ترجمة احمد تفضّلي، تهران، توس، ويرايش سوم.
ناصرخسرو، ابومعین (1341) زادالمسافرین.
تصحیح محمد بذل الرحمن، تهران، کتابفروشی محمودي، مسجد سلطانی.
نسفی، عزیزالدّین (بی¬تا) الانسان الکامل، تصحيح ماريژان موله، پیشگفتار هانری کربن، ترجمۀ مقدمه از سیدضیاالدّین دهشیری، طهران، قسمت انستيتو ايران و فرانسه.
نصر، سید حسین (1357) نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، ترجمه احمدآرام، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
نیشابوری ابوبکر عتیق (1381) تفسير سورآبادي ج5، تصحيح اكبر سعيدي سيرجاني، تهران، نشر نو.
وحیدی، حسین (1360) سرود هات 30 گاتها، دو نیروی همستار در فرزان زرتشت، تهران، اشا.
هینلز، جان (1371) شناخت اساطیر ایران، ترجمه احمد تفضلی، ژاله آموزگار، چاپ دوم، تهران، چشمه.