استعاره مفهومی «شادی» در غزلیات حافظ با رویکرد زبان‌شناسی شناختی
محورهای موضوعی : نقد و نظریه ادبی
ژولیا خانی خلیفه محله
1
,
زهره نورائی نیا
2
*
,
زهره سرمد
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: استعارة مفهومی, تحلیل شناختی, غزلیات حافظ و مفهوم شادی, معناشناسی شناختی. ,
چکیده مقاله :
زبان‌شناسی شناختی، نگرشی نوین و دریچه‌ای تازه در مسیر مطالعات بین‌رشته‌ای زبان‌شناسی و ادبیات است. یکی از نظریه‌های برجسته در این نگرش، نظریة استعاره مفهومی است که عهده‌دار انتقال پیام‌هاست و این ظرفیت را دارد که تجارب انتزاعی زبان را به مفاهیم محسوس و ملموس تبدیل کند. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی، در پی دستیابی به الگویی شناختی برای مفهوم‌سازی شادی در غزلیات حافظ است. در این باره، با بررسی استعاره‌های مفهومی و تحلیل‌های شناختی، سعی بر کشف و تبیین نحوۀ تجلی و بازنمایی مفهوم شادی در اشعار حافظ شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نظریه‌های نظام‌مند و کاربردی استعاره‌های مفهومی، با ارائة چارچوبی منسجم و علمی، امکان تحلیل و تبیین دقیق ابعاد پیچیده و ناملموس احساس شادی را در نگرش و جهان‌بینی حافظ فراهم می‌آورند. حافظ برای بیان ابعاد گوناگون شادی، از حوزه‌های تجربی و انتزاعی متعدد و متفاوتی بهره گرفته است. در پژوهش حاضر، وجوه گوناگون مفهوم شادی در انواعی از حوزه‌های هستی‌شناختی، جهت‌مندی و ساختاری و با تجارب حسی گوناگون و بار معنایی مثبت و منفی در جهت عینی‌سازی این مفهوم بررسی شده است. علاوه بر آن این مقوله در انواعی از حوزه‌های شناختی اشیا، جاندارمداری، طبیعت، مکان، خوراک نیز مفهوم‌سازی شده است. در حوزة جهت‌مندی، استعاره‌های مفهومی شادی در دو جهت بالا و پایین ترسیم شده و سرانجام در حوزة ساختاری، به تحلیل انطباق معنای کلی شادی در قلمروهای تجربی مرتبط با آن پرداخته شده است.
The Conceptual Metaphor of “Joy” in
Hafez’s Ghazals: A Cognitive Linguistics Approach
Julia Khani Khalifa Mahale*
Zohre Nouraeinia**
Zohreh Sarmad***
Cognitive linguistics is a modern perspective and a new gateway in the interdisciplinary studies of linguistics and literature. One of the prominent theories in this approach is the conceptual metaphor theory, which is responsible for conveying meaning and has the capacity to transform abstract linguistic experiences into tangible and perceptible concepts. The present study, adopting a descriptive–analytical approach, seeks to develop a cognitive model for the conceptualization of joy in Hafez’s ghazals. Through examining conceptual metaphors and cognitive analyses, this research aims to uncover and explain how the concept of joy is manifested and represented in Hafez’s poetry. The findings reveal that systematic and applicable theories of conceptual metaphor, by providing a coherent and scientific framework, make it possible to precisely analyze and interpret the complex and intangible dimensions of joy within Hafez’s worldview. To express various aspects of joy, Hafez draws upon diverse experiential and abstract domains.
In this study, different facets of joy are explored within ontological, orientational, and structural domains, with various sensory experiences and both positive and negative connotations employed to concretize the concept. Moreover, this concept is modeled within cognitive domains such as objects, animacy, nature, place, and food. In the orientational domain, conceptual metaphors of joy are depicted in two directions—upward and downward—while in the structural domain, the general meaning of joy is analyzed in correspondence with its related experiential domains.
Keywords: Conceptual metaphor, cognitive analysis, cognitive semantics, of Hafez's sonnets, joy.
Introduction
Emerging in the 1980s, cognitive linguistics focuses on the relationship between language and mental processes, highlighting the role of metaphor in conceptualizing abstract notions. In Lakoff and Johnson’s Conceptual Metaphor Theory, complex concepts are understood through concrete human experiences. In Hafez’s Ghazals, joy—an abstract emotion—is represented through experiential domains such as nature, movement, light, and space. Adopting a descriptive–analytical approach, this study examines metaphors of joy in Hafez’s Divan, elucidating the interconnection between language, thought, and culture in the poet’s worldview.
Problem Statement
Joy, as one of the prominent themes in Hafez’s poetry, is examined in this study through the lens of conceptual metaphors to reveal the linguistic and cognitive mechanisms of its representation. By analyzing selected verses, the study assesses the extent to which metaphor contributes to the concretization of this emotion. The data have been collected through library research and analyzed qualitatively using document analysis. The ultimate aim is to elucidate the relationship between the metaphorical domains of joy and Hafez’s worldview.
Significance and Necessity of the Study
This study is significant as it demonstrates how the poet’s lived physical and social experiences influence the formation of his cognitive system and underscores the necessity of employing modern approaches in the study of classical texts. Such perspectives enable the discovery of hidden layers within literary works.
Findings and Achievements
The findings indicate that conceptual metaphor provides an efficient
framework for a precise and systematic understanding of the subtle and intangible dimensions of joy in Hafez’s worldview. Beyond beautifying the text, metaphors serve as mechanisms for conceptualizing and processing abstract emotions, and their cognitive analysis paves the way for new and more accurate interpretations of the cognitive and linguistic systems of great poets.
Theoretical Framework
Conceptual (Cognitive) Metaphor
The theory of conceptual metaphor in cognitive linguistics regards metaphor as more than a linguistic device; it is a fundamental mental mechanism organizing experience and understanding the world. Abstract concepts are understood by relying on concrete, tangible experiences through “conceptual mapping” between a source domain (concrete) and a target domain (abstract).
Lakoff and Johnson identify three main types of conceptual metaphors:
- Ontological Metaphors:
These represent abstract concepts as entities, objects, or tangible spaces, and include:
- Substantial and Objectifying: Giving abstract concepts concreteness via embodiment and materialization.
- Container: Representing abstract ideas as “inside” and “outside” based on the container schema.
- Personification: Assigning human traits and motivations to non-human entities.
- Structural Metaphors:
Here, the structure of one conceptual domain is projected onto another, providing the framework to understand the target concept.
Orientational (Spatial) Metaphors:
Based on bodily and cultural experience, concepts are organized by spatial orientations such as up/down, in/out, near/far, reflecting human sensorimotor experience.
Main Discussion
Overall, the metaphors related to joy in Hafez’s Divan fully align with the mechanism of conceptual metaphor. In these metaphors, the source domain is more concrete and tangible than the target domain (joy) and easily transfers its characteristics to it. Therefore, Hafez uses elements of nature and the perceptible world—mainly accessible through visual, gustatory, and to some extent auditory senses—to describe joy. This enables the metaphors to represent the feeling of joy through concrete and comprehensible concepts for the audience.
Concept of Joy
Joy is a multifaceted and deeply rooted concept in ancient Iranian cultures, encompassing meanings such as delight, happiness, vitality, and festivity. This fundamental feeling plays a vital role in individual and social well-being and is linked in Iranian mythology to the creation of the world and humanity. In the Quran and mysticism, joy symbolizes divine mercy, love, and the highest spiritual degrees. In Hafez’s poetry, joy appears in various forms such as celebration, ecstasy, and delight, expressing profound human emotions and experiences closely connected to everyday life, religious beliefs, and emotional states.
Joy metaphors in Hafez’s Divan, based on the theory of conceptual metaphor, represent the abstract concept of joy through tangible elements of nature and various senses. Joy is explained through structural metaphors such as “joy as light,” “joy as union,” “joy as return to origin,” “joy as divine sorrow,” and “joy as justice,” each illuminating different aspects of this abstract feeling and its connection to Hafez’s mystical and ethical worldview. Beyond their literary beauty, these metaphors play a crucial role in conceptualizing joy and deepening its understanding in relation to human experience.
Hafez perceives joy as more than a simple emotion; it symbolizes freedom and liberation from worldly bonds, attainable through enduring hardship and suffering. Using vivid and concrete metaphors—such as human beings, buildings, gardens, time, and drink—he depicts the abstract concept of joy, making it accessible through visual, auditory, and gustatory senses. In Hafez’s poetry, joy combines light, divine power, and transcendence, metaphorically linked to “rising” and growth via directional schemas. This multidimensional view transforms joy into a profound, free, and meaningful experience that carries both beauty and inherent difficulty. Through his enigmatic language, Hafez presents joy as an invitation to unite with truth and detach from worldly attachments.
Statistical Report of Data
The findings indicate that among the structural metaphors of joy in Hafez's ghazals, "union with the beloved" has the highest frequency with 10 occurrences. It is followed by "divine sorrow" with 3 occurrences, and both "suffering" and "freedom" appear twice each. The metaphors with the lowest frequency are "justice" and "light", each with just 1 occurrence.
Regarding ontological metaphors, the domain of "place" has the highest frequency with 11 verses, followed by "plants" and "time," each with 8 occurrences. The domains of "objects" (5), "animacy" (2), and "food" (1) follow with decreasing frequency.
Directional metaphors, such as "Great Name" and "height of joy," predominantly have an upward orientation, symbolizing transcendence and tranquility.
Out of a total of 57 metaphorical instances of joy, 61.5% are ontological, 35% are structural, and 3.5% are directional metaphors.
Conclusion
The cognitive analysis of joy metaphors in Hafez’s ghazals reveals a strong alignment with the mechanisms of conceptual metaphor theory, conceptualizing joy through both concrete and abstract domains. In Hafez’s works, joy is presented as a positive emotional element, vividly and comprehensibly conveyed to the audience through tangible imagery and diverse ontological domains such as humans, places, plants, objects, and time.
The reciprocal interaction of joy with concepts like suffering, sorrow, union, justice, and freedom highlights the complex and multifaceted nature of this feeling. Directional metaphors are employed through upward concepts (e.g., divine power, heights of delight) and downward concepts (e.g., deception, darkness, evil) to reinforce Hafez’s ethical and humanistic messages.
Overall, the conceptualization of joy in Hafez’s ghazals integrates mental, ontological, and spatial domains, offering a profound, transcendent, and tangible portrayal of this emot.
References
Eysenck, Michael (1996) The Psychology of Happiness, translated by Firuzbakht and Beigi, Tehran, Badr.
Hafez, Shams al-Din Muhammad (1996) Divan, edited by Ghazvini and Ghani, supervised by Abdolkarim Jarbozdar, Tehran, Asatir.
Ghasemzadeh, Habibollah (1999) Metaphor and Cognition, Tehran: Farhangan.
Ghaeminia, Alireza (2021) Conceptual Metaphors and the Spaces of the Qur’an, Tehran: Institute for Culture and Islamic Thought.
Goharin, Seyed Sadegh (2001) Explanation of Sufi Terms, Tehran: Zavar.
Kovecses, Zoltan (2014) Where Do Metaphors Come From? Contextualization in Metaphor, Tehran: Agah.
Lakoff, George & Johnson, Mark (2018) Metaphors We Live By, translated by Jahanshah Mirzabeygi, Tehran, Agah.
Lakoff, G. & Johnson, M. (2003) Metaphors We Live By: Language, Thought and Culture. Chicago: University of Chicago Press.
* Ph.D Student, Department of Persian Language and Literature, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
julia.khani@iau.ac.ir
** Corresponding Author: Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
z.noorae@iau.ac.ir
*** Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
قرآن کریم.
آموزگار، ژاله (1389) تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت.
آیزنک، مایکل ( 1375) روان¬شناسی شادی، ترجمه فیروزبخت و بیگی، تهران، بدر.
انصاری، محمدبن¬عبدالله (1377) مجموعه رسائی فارسی، به کوشش محمد سروری ملائی، چاپ دوم، تهران، توس.
بهنام، مینا (138۹) «استعاره مفهومی نور در دیوان شمش»، نقد ادبی، سال چهارم، شمارة 10، صص ۹1-114.
بهمنش، ناهید و فروغ کاظمی (1402) تبیین استعاره‌های هستی‌شناختی و ساختاری مفهوم دنیا در اشعار سعدی و پروین، زبان پژوهی دانشگاه الزهرا(س)، سال پانزدهم، شمارة47، تابستان 1402، صص99-129.
بيدادیان، فهيمه (1395) بررسی استعاره‌هاي مفهومی و طرح‌واره‌هاي تصویري در صحيفه سجادیه، زبان و شناخت، سال اول، شماره 1، صص 31-62.
پورابراهیم، شیرین و فاطمه نعمتی (1393) «مکان‌شدگی مفهوم زمان در قرآن»، در: مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، صص 355-366.
پورنامداریان، تقی (1382) گمشدة لب دریا: تأمّلی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران، سخن.
تقی‌‌پور حاجبی، ساناز و کامران پاشایی فخری و پروانه عادل‌زاده (1400) استعاره مفهومی شادی در داستان‌های علی محمد افغانی و تطبیق آن در شادمانی نگارهای درباری مکتب تبریز، فصلنامة مطالعات هنر اسلامی، دوره 18، شماره 43، پاییز 1400، صص 74-93.
حافظ، شمس‌الدّین محمّد (1375) دیوان، قزوینی و غنی، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران، اساطیر.
حسینی، جعفر (1402) أسالیب البیان فی القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خصلتی، حمید و مهیار علوی مقدم و محمود فیروزی مقدم (1401) تحلیل استعارۀ مفهومی ساختاری «هستی» در غزل‌های بیدل‌دهلوی، متن پژوهی ادبی، دوره 26، شماره 92، تیر 1401، صص 253-283.
دشتی، علی (1381) نقشی از حافظ، تهران، امیرکبیر.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷) لغت‌نامه، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، جلد یازدهم، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.
رستگار فسایی، منصور (1381) فردوسی و هویت¬شناسی ایرانی، تهران، طرح نو.
رضایی، بهمن (1388) پایان‌نامه غم و شادی در دیوان حافظ، به راهنمایی نصرالله امامی، مشاوره مختار ابراهیمی، دانشگاه شهید چمران اهواز- دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
زرقانی و محمد جواد مهدوی و مریم آباد (1392) تحلیل‌شناختی استعاره‌های عشق در غزلیات سنائی، جستارهای ادبی، شماره183، زمستان 1392، صص1-30.
زرین‌کوب، عبدالحسین (13۷8) از کوچه رندان، چاپ دوم، تهران، سخن.
سجادی، سید جعفر (1375) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات فارسی، چاپ سوم، تهران، کتابخانه طهوری.
علی عباس‌علی‌زاده و حمیرا زمردی (1402) بررسی تطبیقی استعاره مفهومی هجو از نظر زبانی در اشعار خاقانی و متنبی، ادب فارسی، دوره 13، شماره 2- شماره پیاپی 32، اسفند 1402، صص25-45.
قاسم¬زاده، حبيب‌الله (1378) استعاره و شناخت، تهران، فرهنگان.
قائمی‌نیا، علیرضا (1400) استعاره‌های مفهومی و فضاهای قرآن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
کووچش، زولتان (1393) استعاره‌ها از کجا می‌آیند؟ شناخت بافت در استعاره، چاپ دوم، تهران، آگاه.
گوهرین، سید صادق (1380) شرح اصطلاحات تصوف، تهران، زوار.
لیکاف، جورج و مارک جانسون (1397) استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم (به پیوست مقاله «نظریه معاصر استعاره »، ترجمه جهانشاه میرزا بیگی، تهران، آگاه.
مرتضوی نصیری، اکرم السادات (1390) پایان‌نامه بررسی مفهوم غم در غزلیات حافظ، به راهنمایی سیده مرتضی هاشمی، مشاوره حسین آقاحسینی، دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1366) مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ دهم، تهران، امیرکبیر.
مؤمن سبزواری، محمدباقر و محقق سبزواری (1381) كفايه الفقه: المشتهر بكفايه‌الاحكام، ایران، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي قم.
Lakoff, G. & Johnson, M. (2003) Metaphors We Live By: Language, Thought and Culture. Chicago: University of Chicago Press.