تحلیل اقسام شاهد مدخل و روش نقل قول در فرهنگ بهار عجم
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
عبدالله رادمرد
1
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد)
سعید خسروپور
2
(دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز)
کلید واژه: بهار عجم, فرهنگنویسی, شاهد مدخل, شبه‌قاره هند.,
چکیده مقاله :
یکی از ویژگی¬های مهم کتاب¬های فرهنگ، استفاده از شاهد مدخل و نقل قول برای تأیید معنا و کاربرد واژه یا ترکیب توسّط دیگران است. فرهنگ¬های نوشته‌شده در شبه¬قاره نیز به این موارد پرداخته¬اند. بهار عجم یکی از این فرهنگ‌هاست که دارای 19729 مدخل و دربردارنده واژه¬ها، ترکیبات، امثال و شعرهای فراوانی از سبک خراسانی تا هندی است. این پژوهش پس از مطالعه کامل و دقیق این فرهنگ، به تحلیل اقسام شاهد مدخل و روش¬ نقل قول در آن پرداخته¬ و نشان¬داده ¬است که شاهدهای مدخل در این فرهنگ به سه دسته شعری، نثری و مثالی قابل تقسیم است. تعداد زیاد شاهدهای شعری به دلیل غلبه شعری فرهنگ¬های فارسی تا زمان تألیف فرهنگ بهار عجم و توجّه بیشتر فارسیآموزان شبه¬قاره به مقوله شعر بوده و شاهدهای نثری نشان¬دهنده اهمّیت منابع این¬گونه شاهدها در بازه زمانی تألیف بهار عجم و حرکت بیشتر فرهنگ-نویس به سمت رونویسی¬نکردن از فرهنگ¬های شعری پیشین بوده¬است. همچنین شاهدهای مثالی بر جنبه آموزشی این فرهنگ دلالت دارد. در بخش دوم، روشهای دوازده¬گانه نقل قول در فرهنگ بهار عجم با ذکر نمونه آمده¬است. این روش¬ها از جهتی نشانه حسّاسیت لاله تیک‌چند نسبت به مواد فرهنگ بهار عجم و از جهتی دیگر برای آموزش و اطمینان¬دادن به مراجعان این فرهنگ است که بیشتر آموزش¬بینان زبان فارسی بوده¬اند.
One of the main features of dictionaries and encyclopedias is using example of entry and quotations to verify the meaning and the word usage or combining it by others. The dictionaries written in the subcontinent have considered these issues. BaharAjam is one of them containing 19729 entries, vocabularies, combinations, proverbs as well as plenty of poems ranging from Khorasani style to the Hindi one. In this research, this dictionary has been precisely studied and then the examples of each entry and the quotation methods have been mulled over. The examples of the entries in this dictionary have divided into three categories: poetry, prose, and example. The poetic predominance of Persian cultures up to the time of the writing of BaharAjamdictionary and the greater attention of Persian students of the sub-continent to the category of poetry has been the reason for the abundance of poetic examples. Prose examples also show the importance of the sources of such instances at the time of writing BaharAjam and the lexicographer's more attention towards not transcribing previous poetry dictionaries, although some examples indicate the educational aspect of this culture. In the second part, the twelve ways of quoting in BaharAjam dictionary are mentioned with examples. Moreover, these methods indicate the sensitivity of LaleTikchand to the materials of BaharAjam dictionary and to educate and reassure the users of this culture, who have mostly been Persian language educators.
آرزو، سراج¬الدّین علی¬خان (1338) چراغ هدایت، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران، کانون معرفت.
ارشاد، فرهنگ (1365) مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند، تهران، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
اسدی طوسی، علی بن احمد (1319) لغت فرس، به تصحیح عبّاس اقبال، تهران، چاپخانه مجلس.
---------------------- (1365) لغت فرس (لغت دری)، به تصحیح فتح¬الله مجتبایی و علی‌اشرف صادقی، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
انجو شیرازی، میرجمال¬الدّین حسین (1351) فرهنگ جهانگیری، ویراسته رحیم عفیفی، ج 1 و 2، مشهد، چاپخانه دانشگاه مشهد.
اوحدی بلیانی، تقی¬الدّین (1364) سرمه سلیمانی، به تصحیح محمود مدبّری، تهران، مرکز نشردانشگاهی.
بهار، لاله ¬تیک¬چند (1380) بهار عجم، به تصحیح کاظم دزفولیان، 3 جلد، تهران، طلایه.
پادشاه، محمّد (1335) فرهنگ آنندراج، زیر نظر محمّد دبیرسیاقی، ج 1، تهران، کتابخانه خیّام.
تبریزی، محمّدحسین (1357) برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، ج 1، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر.
جاروتی، ابوالعلاء عبدالمؤمن (1356) مجموعة¬الفرس، به تصحیح عزیزالله جوینی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
حکمت، علی¬اصغر (1337) سرزمین هند، تهران، چاپخانه دانشگاه.
خسروپور، سعید (1397) ارزیابی و نقد فرهنگ بهار عجم، پایان¬نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی، راهنما: عبدالله رادمرد، دانشگاه فردوسی مشهد.
خسروپور، سعید، عبدالله رادمرد (1402) «تطوّر مفهوم «فرهنگ» در فرهنگ¬های فارسی و نقد فرهنگ¬نویسان از یکدیگر تا بهار عجم»، دو فصلنامه تاریخ ادبیات، دوره 16، شماره 1 (پیاپی 1/87)، صص 165-189.
داعی¬الإسلام، محمّدعلی (1318) فرهنگ نظام، ج 5، حیدرآباد دکن.
دبیرسیاقی، محمّد (1368) فرهنگ¬های فارسی و فرهنگ¬گونه¬ها، تهران، اسپرک.
دزفولیان، کاظم (1379) «فرهنگ¬نویسی در ایران و شبه¬قاره هند و پاکستان و بهار عجم»، پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 27، صص 15-33.
دولافوز، ث.
ف (1316) تاریخ هند، ترجمه سیّد محمّدتقی فخر داعی¬ گیلانی، تهران، کمیسیون معارف و چاپخانه مجلس.
دهقی، محمّدجعفر (1391) «اویم¬ایوک کهن¬ترین فرهنگ ایرانی»، آینه میراث، دوره 10، شماره 1 (پیاپی 50)، صص 65-77.
دهلوی، حاجب¬خیرات (1352) دستورالأفاضل فی لغات¬الفضایل، به اهتمام نذیر احمد، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
رادمرد، عبدالله، ابوالقاسم قوام و سعید خسروپور (۱۴۰۱) «ساختار فرهنگ بهار عجم در سه بخش»، فنون ادبی، سال چهاردهم، شماره ۱، صص ۱۵ – ۳۴.
رضایی، سیّده نرگس (1394) «نقد و بررسی فرهنگ قوّاس به عنوان اوّلین فرهنگ فارسی مدوّن شبه¬قاره»، به کوشش خدابخش اسداللّهی، گوی بیان (مجموعه مقاله¬های دهمین همایش بین¬المللی ترویج زبان و ادب فارسی)، دانشگاه محقّق اردبیلی.
سروری کاشانی، محمّدقاسم (1338) مجمع¬الفرس، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، ج 1، تهران، علمی.
سلطانی، اکرم (1386) «بررسی شیوه¬های لغت¬نویسی در چند فرهنگ معتبر فارسی»، نامه فرهنگستان، دوره 9، شماره 34، صص 60-70.
سلیمی، مینو (1372) روابط فرهنگی ایران و هند، تهران، مؤسّسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
سیدعبدالله (1371) ادبیات فارسی در میان هندوان، ترجمه محمّداسلم¬خان، تهران، مجموعه انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
شیمل، آنه¬ماری (1373) ادبیات اسلامی هند، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر.
صادقی، علی¬اشرف (1393) «فرهنگ¬نویسی در شبه¬قاره از ابتدا تا قرن 10 هجری (تاریخ فرهنگنویسی)»، ویژه¬نامه نامه فرهنگستان، شماره 2، صص 381-392.
صافی، قاسم (1382) بهار ادب (تاریخ مختصر زبان و ادبیات فارسی در شبه¬قاره هند و پاکستان)، تهران، دانشگاه تهران.
ظهورالدّین احمد (1378) آغاز و ارتقای زبان فارسی در شبه¬قاره، اسلام¬آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان و بخش اقبا¬ل-شناسی دانشگاه پنجاب.
عبّاسی، حبیب¬الله (1394) «شبه¬قاره، پیشگام فرهنگ¬نویسی فارسی»، مجلّه مطالعات و تحقیقات ادبی، شماره 18، صص 121-132.
فخری اصفهانی، شمس¬الدّین (1337) معیار جمالی و مفتاح ابواسحاقی، ویراسته صادق کیا، تهران، چاپخانه دانشگاه.
قوام فاروقی، ابراهیم (1385) شرفنامه منیری یا فرهنگ ابراهیمی، به تصحیح حکیمه دبیران، ج 1، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نخجوانی، محمّد بن هندوشاه (1355) صحاح¬الفرس، به اهتمام عبدالعلی طاعتی، چاپ دوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نقوی، شهریار (1339) «فرهنگ¬نویسی در هند و پاکستان (1)»، ارمغان، دوره 29، شماره 4 و 5، صص 171-180.
--------- (1341) فرهنگ¬نویسی در هند و پاکستان، تهران، اداره کل نگارش وزارت فرهنگ.
وفایی، حسین (1374) فرهنگ فارسی (فرهنگ وفایی)، ویراسته تن¬هوی جو، تهران، دانشگاه تهران.
هاشمی میناباد، حسن (1386) مجموعه مقالات فرهنگ¬نگاری، دفتر 2، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.