مقایسۀ خَمریّات «ابونُواس اهوازي» و ساقی‌نامۀ «پرتوی شیرازی» (از خاک تا افلاک)
محورهای موضوعی : پژوهش‌های ادبیات کلاسیک ایران
مرجان علی اکبرزاده زهتاب
1
(استادیار گروه زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد ورامين- پيشوا، ایران )
فرزاد فرزی
2
(دانشجوي دكتري زبان و ادبيات فارسي دانشگاه بين المللي امام خميني(ره) )
کلید واژه: شراب, خمریّه, ساقی‌نامه, ابونواس و پرتوی شیرازی.,
چکیده مقاله :
ساقی نامه و خَمریه سرایی، یکی از انواع برجسته شعر غنایی است. بسیاری از شاعران و عارفان، اشعار خود را بر پایۀ مضامین و مفاهیم اشعار خمری سروده‌اند و بعضاً بین تصاویر خاکی تا افلاکی پیوند زده‌اند. بررسی تطبیقی مضامین اشعار ابونواس اهوازي (133ه.ق-196) و حكيم پرتوي شيرازي (870 ه.ق- 941)، مسئله اصلی مقالۀ پیش روی است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر متون کتابخانه ای درصدد پاسخ به این پرسش است که تفاوت و تشابه مضامین شعری در خمریات ابونواس و ساقی نامۀ حكيم پرتوی چیست؟ نتایج تحقیق نشان می دهد که هر دوی این آثار به لحاظ توصیفات، تشبیهات، كاربرد آلات و نغمات موسیقی و نيز واژگان میخانه ای بسان یکدیگر بوده‌اند، تفاوتی که در این دو به چشم می خورد، آن است که شراب، آلات میخانه ای، ساقی و پیر میکده در خمریات ابونواس، جنبۀ ظاهری دارد؛ اما در ساقی نامۀ پرتوی، فراتر از معنی ظاهری بوده، در بیان نوعی تفکر فلسفی و عرفانی است. مفهوم شراب و باده‌‍‌نوشی در خمریات ابونواس، جنبۀ لذت‌جویی و عشرت‌طلبی و در ساقی‌نامۀ پرتوی، جنبۀ سُکر عرفانی و نیل به قرب الهی دارد. او به نوعي کوشيده تا با کاربرد واژگان خمری به‌ظاهر بدنام، انديشه هاي والاي عرفاني را در اشعار خود منعکس نمايد.
Saqi-nameh and khamriya-saraei are one of the most pleasant lyrical types of poetry. Many poets and mystics have written their poems based on themes and concepts of Khamr poetry. The comparative study of the themes of the poems of Abu Nuwas (133 AH-196) and Hakim Partovi (870 AH-941) is the main issue of this article. This research, with descriptive-analytical method and relying on library texts, seeks to answer the question that what are the differences and similarities of the poetic themes in Abu Nuwas'sKhmeryat and Hakim Partovi'sSaqi-Nameh? The results of the research show that both of these works are similar in terms of descriptions, similes, use of musical instruments and tunes, as well as tavern vocabulary, and the difference that can be seen in these two is that wine, tavern instruments ,Saqi and PirMikdeh in Abu Nuwas'sKhamriat had an outward aspect, but in Saqi Nama Partovi, it is beyond the outward meaning and expresses a kind of philosophical and mystical thought. The concept of wine and wine drinking in Abu Nuwas's wine has the aspect of pleasure-seeking, and in Partovi'sSaqi-nameh, it has the aspect of mystical drunkenness and reaching closeness to God. He somehow tries to reflect high mystical thoughts in his poems by using seemingly infamous Khmer words.
ابن الرسول، سید محمدرضا (1385) «مقایسۀ خمریات عربی و فارسی (رودکی و ابونواس)»، فصلنامۀ ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شماره 9، صص 103-119.
ابن فارض، ابوحفص شرفالدين (1395) ديوان سلطان العاشقين ابن فارض مصري، ترجمۀ سید فضل‌الله میرقادری و اعظم‌السادات میرقادری، تهران، آيت اشراق.
ابن قتیبه، عبدالله ابن مسلم (1420 ق/ 1999م) ادب الکاتب، تحقیق بلطه محمد الدالی، بیروت، مؤسسة الرسالة.
ابونواس، حسن بن هاني حكمي (1980) دیوان ابونواس، تصحیح الصولی، تحقیق بهجت عبدالغفور الحدیثی، بیروت، دارالرساله للطباعه.
استعلامی، محمد (1366) تذکر‌ةالاولیاء، چاپ دوم، تهران، زوار.
بنياد دايرة المعارف اسلامي/ كتابخانه مدرسه فقاهت (بي‌تا) «پرتوي شيرازي» در دانشنامۀ جهان اسلام، جلد 1، صص 26-93 (بازنگری30 شهريور 1401)، قابل دسترسی در: https: //lib.
eshia.
ir23019/1/2693 بهار، محمدتقی (1355) بهار و ادب فارسی؛ مجموعۀ یک‌صد مقاله از ملک‌الشعرا بهار، ج2، به کوشش محمد گلبن، مقدمۀ دکتر غلام‌حسین یوسفی، تهران، کتاب‌های جیبی.
پورنامداریان، تقي (1384) گم‌شدۀ لب دریا، چاپ دوم، تهران، سخن.
جوکار، منوچهر (1385) «ملاحظاتی در ساختار ساقی‌نامه با تأکید بر دو نمونۀ گذشته و معاصر»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، شماره 12 و 13، تابستان و پاییز، صص 99-122.
حسینی کازرونی، سید احمد (1388) «ویژگی‌های سبکی و تحلیل محتوایی خمریه‌ها و ساقی‌نامه‌ها در شعر فارسی»، فصلنامۀ دانش‌نامه واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، شماره 4، زمستان، صص 59-70.
خرمشاهی، بهاءالدین (1375) حافظ‌نامه، ج 1، چاپ هفتم، علمی و فرهنگی، تهران.
دهخدا، علي‌اكبر (1373) لغت‌نامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
زرکلی، خیرالدّین (2002) الأعلام؛ قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربين و المستشرقين، بيروت، دارالعلم للملایین.
زرین‌چیان، غلامرضا (1355) «ساقی¬نامه در ادب فارسی»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 3، صص 571-586.
سجادی، جعفر (1370) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری.
شمیسا، سيروس (1384) انواع ادبی، چاپ چهارم، تهران، فردوس.
صفا، ذبيح الله (1373) تاریخ ادبیات در ایران (در هشت جلد)، ج 5 بخش اول، تهران، فردوس.
ضيف، شوقي (2014) تاريخ الأدب العربي (در ده جلد)، ج3، القاهره، دارالمعارف.
طباطبايي، سميه سادات (1398) «گل سرخ و بادۀ گلگون؛ بازخواني ابياتي از ديوان ابونواس بر پايۀ آيين كهن شادگلي»، فصلنامۀ ادب عربي، سال یازدهم، شماره 2، بهار و تابستان، صص 209-229.
عبدالجليل، محمد (1363) تاريخ ادبيات عرب، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، اميركبير.
فخرالزمانی، عبدالنبی بن خلف (1340) تذکره میخانه، چاپ ششم، تصحیح احمد گلچین معانی، تهران، اقبال.
كريمي فرد، غلامرضا و دیگران (1394) «بازتاب فرهنگ و زبان ايراني در زندگي سياسي و اجتماعي عصر عباسي»، مجموعه مقاله‌هاي دهمين همايش بين‌المللي ترويج زبان و ادب فارسي ، 4-6 شهريورماه، اردبيل، دانشگاه محقق اردبيلي، صص 379-390.
گلچین معانی، احمد (1368) تذکرۀ پیمانه، چاپ چهارم، تهران، کتابخانه سنایی.
ملایی، علی‌اکبر (1398) «بررسی تطبیقی دلالت واژگانی «سبوی» و «صبوح» در شعر عربی و فارسی»، فصلنامۀ ادبیات تطبیقی، شماره 20، بهار و تابستان، صص 199-217.
نظامی گنجه‌اي، الیاس بن یوسف (1393) شرف‌نامه، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران، امیر‌کبیر.