تحلیل محتوا و ساختار در تأویل‌های مثنوی معنوی
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
مریم نافلی شهرستانی
1
(دانش آموختة زبان و ادبیات فارسی گرایش عرفانی دانشگاه اصفهان، ایران)
حسين آقاحسيني
2
(استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، ایران )
کلید واژه: تأویل, مثنوی معنوی, مولوی, موضوع تأویل, شیوة تأویل,
چکیده مقاله :
تأویل به معنی بازگرداندن چیزی به اصل آن است که درواقع پیشینة آن را باید در هرمنوتیک یونان جست‌وجو کرد. هرمنوتيک نظرية عمل فهم در جريان روابطش با تفسير متون است. عارفان به تأویل و باطن قرآن بسیار توجه داشته‌اند. مولانا نیز در مثنوی از تأویل بهره برده است. او به تأویل بسیار گسترده می‌نگرد و تأویل را خاص قرآن نمی‌داند؛ به همین سبب از تأویل در موضوعات مختلفی بهره می‌برد. روش پژوهش در این مقاله اسنادی- کتابخانه‌ای و هدف آن تحلیل انواع تأویل در سه دفتر مثنوی از نظر محتوا و ساختار است. تأویل‌های به‌کاررفته در سه دفتر مثنوی براساس موضوع عبارتاند از: تأویل آیات قرآن و احادیث، تأویل داستان‌های پیامبران، تأویل مباحث عرفانی، شرعی و فقهی، اخلاقی و فلسفی. با بررسی سه دفتر مثنوی معنوی 136 تأویل در این موضوعات استخراج شد که بیشتر آنها را تأویل آیات قرآن تشکیل می‌داد. مولوی از شگردهای مختلفی برای بیان تأویل بهره برده است؛ تأویل از زبان شخصیت‌های داستان، تأویل در قالب تشبیه و استعاره، تأویل تمثیلی و تأویل سببی از آن جمله است.
Interpretation means returning something to its original state, the background of which is to be found in Greek hermeneutics. Hermeneutics is the theory of the act of understanding in its relation to the interpretation of texts. Mystics have paid much attention to the interpretation and content of the Qur'an. Rumi has also used interpretation in Masnavi.He looked at interpretation very broadly and did not consider interpretation specific to the Qur'an; For this reason, he has used interpretation on various topics. The research method in this article is descriptive and its purpose is to study the types of interpretations in the three books of Masnavi in terms of content and structure. The interpretations used in the three books of Masnavi based on the subject are: interpretation of Quranic verses and hadiths, interpretation of the stories of the prophets, interpretation of mystical, religious and jurisprudential, moral and philosophical issues.By examining the three books of Masnavi Manavi, 136 interpretations were extracted on these subjects, most of which consistes of interpretations of Quranic verses. Rumi has used various tricks to express interpretation; Interpretation from the language of the characters of the story, interpretation in the form of similes and metaphors, allegorical interpretation and causal interpretation are among them.
قرآن کریم.
آموزگار، شهلا (1375) تأویل در مثنوی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما محمد غلامرضایی، یزد، دانشگاه یزد.
ابراهیمی، مهدی (1382) «تأویل قرآن در مثنوی»، نشریه دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 46، شمارة مسلسل 189، صص 39-59.
ابن‌اثیر، مبارک بن محمد جزري(1426) النهاية فی غریب الحدیث و الاثر، بیروت، المکتبه العصریه.
ابن‌رشد (1358) فصل المقال في ما بين الحکمه و الشريعه من الاتصال، ترجمة جعفر سجادي، تهران، انجمن فلسفه ايراني مطالعه فرهنگ‌ها.
ابن‌عباد، اسماعیل (1414) المحیط فی اللغه، بیروت، عالم الکتاب.
ابن‌فارس، احمد (1969) مقاييس اللغة الجزء الاول، چ 3، مصر، شرکة المکتبة و متابعة مصطفي البابي الحلبي و اولاده.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1405) لسان العرب، بی‌جا، نشر ادب حوزة ایران.
ابوزيد، نصرحامد (1381) معناي متن، ترجمة مرتضي کريمي‌نيا، تهران، طرح نو.
احمدی، بابک (1384) ساختار و تأویل متن، چ 7، تهران، نشر مرکز.
----------- (1387) حقیقت و زیبایی، درس‌های فلسفة هنر، چ 15، تهران، نشر مرکز.
پالمر، ريچارد(1390) علم هرمنوتيک، ترجمة محمدسعيد حنائي کاشاني، تهران، هرمس.
پريمي، علي (1392) هرمنوتيک و تأثير آن بر فهم متون، اصفهان، آسمان نگار.
پورحسن، قاسم (1384) هرمنوتيک منطقي بررسي همانندي فلسفه تأويل در اسلام و غرب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
تفتازانی، سعدالدین (1383) مختصرالمعانی، چ 8، تهران، درالفکر.
توحیدی، امیر وزهرا صادقی(1391) «استعاره‌های قرآنی ازمنظر تفسیر و تأویل»، مطالعات نقد ادبی (پژوهشهای ادبی)، شمارة 38، صص 165 193.
تولمی، کیوان (1375) تأویل و تفسیر قرآن در دفتر اول مثنوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما محمدیوسف نیری، شیراز، دانشگاه شیراز.
جرجاني، شريف علي بن محمد (1938) التعريفات، مصر، شرکه المکتبه و متابعه مصطفي البابي الحلبي و اولاده.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1399 ق) الصحاح تاج اللغه، چ 2، بیروت، دارالعلم للملایین.
حاجي خليفه (1360 ق) کشف الظنون ج1، استانبول، بی‌نا.
حقیقی، فرزام (1387) تأویل قصص و نشانه‌ها در مثنوی معنوی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما سید علی محمد سجادی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
حسنی قهرودی، زهرا (1384) تفسیر و تأویل قرآن در دفتر چهارم مثنوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما کامران کسایی، قزوین، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره).
خرمشاهی، بهاءالدین (1376) قرآن‌پژوهی، تهران، ناهید.
دهباشی، مهدی و سید علی‌اصغر میرباقری‌فرد (1388) تاریخ تصوف (1)، چاپ سوم، تهران، سمت.
دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه دهخدا، چاپ دوم، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
راستگو، محمد (1383) «نگاهي نو به تأويل»، مجله دانشکده ادبيات و علوم انساني، س 12، شمارة 45-46، صص 20-50.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1996) مفردات الفاظ القرآن، بی‌جا، دارالقلم.
روحانی، رضا (1384) «تأویل و انواع آن در مثنوی»، فصلنامه پژوهشهای ادبی، شمارة 9 و 10، صص 93-110.
----------- (1386) «عوامل و انگیزه‌های تأویل و تفسیر معنوی متون در مثنوی»، مطالعات عرفانی، شمارة پنجم، 82-97.
زبیدی، مرتضی (1994) تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر.
سبحاني، جعفر (1383) منشور جاويد نخستين تفسير موضوعي قرآن به زبان فارسي ج 3، قم، مؤسسه امام صادق(ع).
سجادی، سیّد جعفر (1386) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ 8، تهران، طهوری.
سیدی، سید حسین (1384) «مولوی و قرآن تفسیر یا تأویل»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 48، شمارة مسلسل 196، صص 137-158.
-------------- (1389) تأویل قرآن در مثنوی بررسی تطبیقی مثنوی با تفاسیر المیزان، تبیان، کشف‌الاسرار، کبیر، تهران، سخن.
سيوطي، جلال‌الدين عبدالرحمن (1405) الاتقان في علوم القرآن، الجزء الثالث، قاهره، دارالتراث.
شاکر، احمد محمد [بيتا] «تأويل»، دايرة‌المعارف الاسلاميه، بيروت، دارالفکر.
شاکری، جلیل (1382) مثنوی و تأویل حکایات و داستان‌های آن، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما تقی پورنامداریان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شاهرودی، عبدالوهاب (1380) «کوزه و باده (تأویل در مثنوی)»، پژوهشنامه متین، دورة 5، شمارة 18، صص 95-110.
شاهرودی عبدالوهاب (1379) «شراب آسمانی»، مقالات و بررسیها، دفتر 67، صص 159-168.
شمیسا، سیروس (1381) بیان، چ 9، تهران، فردوسی.
شیمل، آنه ماری (1384) ابعاد عرفانی اسلام، چ 5، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
طباطبایی، محمدحسین (1366) تفسير الميزان، ج3، ترجمه عبدالکريم نيري بروجردي، تهران، بنياد فکري علامه طباطبايي با همکاري مرکز نشر فرهنگي رجاء و مؤسسه انتشارات اميرکبير.
طبري، محمد بن جرير (1412) جامع البيان في تفسير القرآن المجلد الاول، بيروت، دارالمعرفه.
عابدي، محمدرضا (1392) «انترناسيوناليسم عرفاني، مبناي نگرش انسان‌شناختي مولانا (تلقي فرااقليمي و فرامادي از انسان و تأويل عرفاني از وطن در انسان‌شناسي عرفاني مولانا)، دوفصلنامه علمي ـ پژوهشي انسان‌پژوهي ديني، سال دهم، شمارة 29، صص 51-69.
العمراني، یحی بن سالم (1421) البيان في مذهب الشافعي، لبنان، دارالمنهاج.
فراهيدي، خليل بن احمد (1405) العين (الجزء الثامن)، تحقيق مهدي المخزومي و ابراهيم السامرايي، قم، دارالهجره.
فروزانفر، بدیع‌الزمان (1381) احادیث و قصص مثنوی (تلفیقی از دو کتاب «احادیث مثنوی» و «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی»)، ترجمة کامل و تنظیم از حسین داودی، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
کربن، هانري (1395) تاريخ فلسفه اسلامي، ترجمه جواد طباطبايي، چ 2، تهران، مینوی خرد.
کریم‌پور، نسرین و محمدکاظم یوسف‌پور (1393) «معانی خوف و رجا در قرآن و تأویل آن در مثنوی مولوی»، فصلنامه علمي- پژوهشي پژوهشهاي ادبي- قرآني، سال دوم، شمارة دوم، صص 1-22.
لالاند، آندره (1377) فرهنگ فلسفه، ترجمة غلامرضا وثيق، [بی‌جا]، فردوسي.
مجلسی، محمدباقر (1403 ق) بحار الانوار، ج 33 و 89، چ دوم، بیروت، دار إحیاء التراث العرب.
مقری فیومی، احمد بن محمد (1405) المصباح المنیر، قم، دارالهجره.
منصوری، عصمت (1397) تأویل آیات قرآن کریم در مثنوی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما علی اشرف امامی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1376) کلیات شمس تبریزی، بانضمام شرح حال مولوی به قلم بدیع الزمان فروزانفر، چاپ14، تهران، امیرکبیر.
-------------------- (1387) متن و شرح مثنوی مولانا جلد 1 و 2 و 3، مقدمه و تصحیح محمد استعلامی، چاپ نهم، تهران، سخن.
ناصحيان، علي‌اصغر (1381) «معني‌شناسي تفسير و تأويل»، الهيات و حقوق، شمارة 4 و 5، صص 41-68.
نصري، عبدالله (1390) راز متن: هرمنوتيک قرائت‌پذيري متن و منطق فهم دين، چاپ دوم، تهران، سروش.
نویا، پل (1373) تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمة اسماعیل سعادت، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
نیکلسون، رینولد.
الین(1374)رشرح مثنوی، ترجمة لاهوتی، تهران، علمی فرهنگی.
واعظ، بتول و رقیه کاردل ایلواری(1392) «تأویل‌گرایی در اندیشة مولوی و غزالی»، حکمت و فلسفه، سال نهم، شمارة 2، صص 103-124.
هجویری، علی بن عثمان(1390) کشف المحجوب، به تصحیح محمود عابدی، چاپ هفتم، تهران، سروش.