تحلیل و بررسی «قتل ادیب صابر» با تکیه بر گزارش‌های تاریخی و مستندات سروده‌های او
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
علی محمدی
1
(دانشگاه بوعلی‌سینا همدان)
مریم حسینی
2
(دانشگاه الزهرا)
انتصار پرستگاری
3
(دانشگاه الزهرا)
کلید واژه: ادیب صابر ترمذی سلطان سنجر اتسز خوارزمشاه مجدالدین موسوی کشته شدن صابر,
چکیده مقاله :
کهن‌ترین‌تذکره‌ها، جنگ‌ها و تاریخ‌هایی که از شاعران و حادثه‌های روزگار سنجر و اتسز خوارزمشاه سخن به میان آورده و یادی از ادیب صابر ترمذی کرده‌اند، بیشتر در این سخن هم‌نظرند که اتسز، دومین پادشاه خوارزم، این شاعر بزرگ را به سبب سخن‌چینی و جاسوسی در رودخانه جیحون غرق کرده است. برخی از صابرپژوهان معاصر، تنها به سبب اینکه او در شعرش از پیری سخن گفته، در گزارش قتل، تردید روا داشته‌‌اند. تنها سبب در این تردید، به سخنان شاعر در قصیده‌ها و قطعه‌هایش بازمی‌گردد که او از دوران کهولت و پیری سخن گفته و این نکته بیانگر این واقعیت است که صابر یا به دست خوارزمشاه به قتل نرسیده، یا اگر رسیده، دست کم در دوران جوانی و فعالیت‌های اداری و دیوانی نبوده است. در حالی که اگر کسی به طور دقیق و یا به طور کامل همه سروده‌های این شاعر بزرگ را خوانده باشد، نشانه‌‌هایی ورای نشانه پیری وجود دارد که به ما می‌گوید که صابر به دست اتسز خوارزمشاه کشته نشده و به احتمال بسیار به مرگ طبیعی و در سال‌های کهولت و پیری مرده است. این مقاله با نگاهی گذرا به روزگار ادیب صابر، سلجوقیان و ممدوحان او، با توجه به گزاره‌های مستندی که در سروده‌های او به گونه‌ای شفاف آمده، این فرض را به اثبات می‌رساند که مسئله کشته شدن ادیب صابر به دست اتسز خوارزمشاه، یک سوء تفاهم تاریخی بوده که از زبانی به زبان دیگر شیوع یافته و برای برخی از صابرپژوهان، چنان مرگی مسلم پنداشته شده است.
The earliest accounts, historical and literary books that have spoken of poets and incidents of the period of Sanjar and Atsez Khwarazm-Shah and have been reminiscent of Adib Saber Termazi are mostly unanimous with the statement that Atsez, the second king of Khwarazm, has sunk this great poet in Jaihoon (Amu Darya) river. Some contemporary researchers have hesitated to report the murder because he mentions aging in his poetry. The only reason for this skepticism is the poet's remarks about his old age in his poems and that reflects the fact that Saber was not murdered either by Khwarazm-Shah, or if he was, at least not in his youth and during the time he served the royal court. While, if anyone has read exactly or completely all of this great poet's body of works, there are signs of his old age telling us that Saber was not killed by Atsez Khwarazm-Shah and most likely died of natural causes in his old years. This article, based on the documented statements existed in Saber’s poems, and a brief look at the days of Adib Saber, i.e. the Seljuk period, and his patrons, proves the hypothesis that the issue of Adib Saber’s murder by Atsez Khwarazm-Shah is a historical misunderstanding.
اثیرالدین اخسیکتی، ابوالفضل محمد بن طاهر (۱۳۳۷) دیوان، به کوشش رکن‌الدین همایون فرخ، تهران، کتاب¬فروشی رودکی.
ادیب صابر ترمذی، شهاب¬الدین شرف¬الادباء ادیب صابر بن اسماعیل (۱۳۳۱) دیوان، به کوشش علی قویم، تهران، کتاب‌فروشی خاور.
------------------------------------------------------- (۱۳۴۳) دیوان، به کوشش محمدعلی ناصح، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی.
------------------------------------------------------- (۱۳۸۰) دیوان، به کوشش احمد عبدالله، تهران، الهدی.
------------------------------------------------------- (۱۳۸۵) دیوان، به کوشش احمدرضا یلمه‌ها، تهران، نیک‌خرد.
اقبال، عباس (۱۳۱۷) «سه سند از اسناد تاریخی دیوان خوارزمشاهیان به قلم خواجه رشیدالدین وطواط»، مجله ارمغان، شماره ۲، صص ۷۳-۸۱.
امیرمعزّی، محمدبن¬عبدالملک (۱۳۸۹) دیوان، تصحیح و تحشیه عباس اقبال آشتیانی، تهران، اساطیر.
انوری، علی¬بن¬محمد (۱۳۷۲) دیوان، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، ج 2، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
بناکتی، فخرالدین ابوسلیمان داوود بن تاج‌الدین ابوالفضل محمد بن محمد بن داوود (۱۳۴۸) روضة اولی‌الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، به کوشش جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی.
بیهقی، ابوالفضل (۱۳۷۱) تاریخ بیهقی، به تصحیح علی اکبر فیاض، چاپ سوم، تهران، دنیای کتاب.
بیهقی، علی¬بن¬زید (۱۳۸۵) لباب الانساب و القاب و الاعقاب، به کوشش سید مهدی رجایی و سید محمود مرعشی، چاپ دوم، قم، ستاره.
تدین، مهدی و دیگران (۱۳۸۳) «ضرورت تصحیح مجدد دیوان ادیب صابر ترمذی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره ۳۸، صص ۳1-۴۸.
جوینی، عطاملک بن بهاالدین محمد بن محمد (۱۳۷۰) تاریخ جهانگشا، به سعی و اهتمام عبدالوهاب قزوینی، چاپ به صورت افست، چاپ چهارم، تهران، ارغوان.
دولتشاه سمرقندی (۱۳۸۲) تذکرة الشعرا، به اهتمام ادوارد برون، تهران، اساطیر.
رضائیان، علی (۱۳۸۵) «سوگندنامه اتسز در مجموعه منشآت لنینگراد»، مجله مسکویه، شماره ۲، صص ۵3-۶۶.
رشیدالدین فضل‌الله همدانی (۱۳۸۹) برگزیده جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن، تهران، میراث مکتوب.
شبان‌کاره‌ای، محمد بن علی بن محمد (۱۳۶۳) مجمع الانساب، به کوشش میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر.
صفا، ذبیح‌الله (۱۳۶۷) تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، چاپ هشتم، تهران، فردوس.
عوفی، محمد (۱۳۶۱) لباب الالباب، با مقدمه و تعلیقات علامه قزوینی و سعید نفیسی، به کوشش محمد عباسی، تهران، کتاب‌فروشی فخر رازی.
فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (۱۳۸۰) سخن و سخنوران، چاپ پنجم، تهران، خوارزمی.
قزوینی، محمد (۱۳۲۳) «شعرای گمنام احمد بن منوچهر شصت‌کله»، مجله یادگار، شماره ۲، صص ۵4-۷۰.
----------- (۱۳۲۸) یادداشت‌ها، به کوشش ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران.
میرخواند، محمد بن خاوند‌شاه بن محمود (۱۳۸۰) تاریخ روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر.
وطواط، رشیدالدین (۱۳۳۹) دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران، کتابخانه باران.
هدایت، رضاقلی‌خان (۱۳۸۱) مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، ج 1، تهران، امیرکبیر.
یلمه‌ها، احمدرضا (۱۳۸۴) «نقد دیوان ادیب صابر ترمذی»، مجله ماه ادبیات و فلسفه، شماره ۹۷، صص ۱۰4-۱۰۹.