بازخوانی آیین سوگ سیاوش و تعزیه امام حسین(ع) (بر مبنای تحلیل نگاره‌های مربوط به سوگ سیاوش در آسیای مرکزی و اثری از «حسین زنده‌رودی»)
محورهای موضوعی : پژوهش‌های ادبیات کلاسیک ایرانکیوان شافعی 1 , انور خالندی 2 , مهدی قادرنژاد 3 *
1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
2 - دانشکده ادبیات و علوم انسانی
3 - دانشگاه هنر اصفهان
کلید واژه: سیاوش تعزیه امام حسین(ع) سوگ نگاره‌های سوگ حسین زنده‌رودی,
چکیده مقاله :
از مهم‌ترین داستان‌های سوگ در اساطیر ایران، سوگ سیاوش و آیین های همراه آن است. سرگذشت سیاوش در بسیاری از متون کهن ایرانی آمده و بخش مهمی از شاهنامه را نیز به خود اختصاص داده است. رد پای بسیاری از آیین های کهن در سوگ سیاوش قابل تشخیص است. مطالعه حاضر سعی دارد با بررسی آیین سوگ سیاوش و مقایسه آن با روایت تعزیه امام حسین(ع)، به این نکته بپردازد که چگونه و چرا در تفکر اسطوره‌ای ایرانی، شخصیتی زمینی به موجودی آسمانی و مثالی تبدیل می شود و این امر در آیین سوگ او و توسط سوگواران و اعمال آنها تکرار و بازتولید می شود. در کمبود منابع تاریخی مکتوب درباره فرهنگ و هنر ایران، یکی از مهم ترین شیوه ها در بازخوانی اسطوره و آیین، بهره گرفتن از منابع تصویری است. بدین منظور در مقاله حاضر ضمن بهره گیری از شاهنامه و متون تاریخی دیگر، از نگاره های سوگ به دست آمده از آسیای مرکزی و مقایسۀ آن با نقاشی ای از «حسین زنده رودی» استفاده شده است. مسئله اصلی این پژوهش پی‌گیری تداوم اسطوره سیاوش و نماد‌ها و نشانه‌های آیینی آن در مراسم عزاداری امام حسین (ع) و چرایی این تداوم و همسانی نشانه‌های آیینی در دو مراسم مختلف است. بدین منظور به بازشناسی شباهت‌های موجود در آیین سوگواری امام حسین(ع) و سوگ سیاوش در اثر زنده‌رودی با نگاهی به نگاره‌های مربوط به سوگ سیاوش در آسیای مرکزی پرداخته می‌شود. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که زنده رودي در اثرش در به تصویر کشیدن همة صحنه های سوگواری امام حسین(ع)، اگر چه در ظاهر گويي شهادت امام حسين(ع) را نشان مي دهد، اما به واقع به بازنمايي الگو و نمونه اي ازلي، يعني مرگ و شهادت و تکرار آيين ها و مراسم همراه آن در روزگاری تاریخی مي پردازد. بعلاوه شباهت‌های زیادی از جمله رنگ سیاه، اسب سیاه، شیون و گریه بر پیکر قهرمان ـ شهید و ... میان سوگ سیاوش و عزاداری امام حسین (ع) وجود دارد. برای رسیدن به این نتایج با استفاده از منابع مکتوب و تصویری و البته اولویت دادن بر نوعی خوانش تصویری- شمایل‌شناسه به مطالعه این امر پرداخته شده است. روش پژوهش در این مطالعه توصیفی- تحلیلی است.
Siavash's mourning and its associated rituals is one of the most important stories of mourning in mythology of Iran. The adventure's of Siavash has been mentioned in many classic Iranian texts and also an important part of Shahnameh is dedicated to it. Traces of many ancient rituals can be identified in Siavash's mourning. By investigating the mourning of Siavash and comparing it to the narration of Imam Hossein’s Ta'zieh, this study tries to answer the questions of why and how in Iranian mythological thinking a mundane character has transformed into a heavenly and spiritual one and this transformation is being repeated in mourning rituals. In the absence of sufficient historical resources and archives on Iranian culture and arts, one of the most important ways to review the myths and rituals is using visual resources. For this purpose, in this article, in addition to using Shahnameh and other historical texts, we have also used the images of mourning obtained from Central Asia and have compared them to a painting of the Iranian modern painter Hossein Zendehroodi. The main concern of this research is pursuing the consistency of the myth of Siavash and its ritual signs with the symbols in the mourning ceremonies of Imam Hossein and the reason of this continuity and unity of ritual signs in these two different ceremonies. In order to do so, we try to identify the similarities between the mourning rituals of Imam Hossein and Siavash mourning in a painting of Zendehroodi through comparing it with images obtained from Central Asia. According to the findings, although it seems that Zendehroodi’s work which portrays all scenes of mourning for Imam Hossein, depicts the martyrdom of Imam Hossein, in fact it represents an eternal pattern namely death and martyrdom which itself is the repetition of rituals and their associated ceremonies of ancient history. Moreover, there are many similarities, including black color, black horses, crying over the hero's body, between the visual depictions of these mournings. This has been studied using written and visual resources and prioritizing a kind of visual-iconographic reading. Descriptive-analytic method is used in this study.
آیدنلو، سجاد (1379) حاشیهای بر سیاوشان، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 32، صص 48-50.
اردلان، نادر و لاله بختیار (1390) حس وحدت، ترجمه ونداد جلیلی، تهران، علم معمار.
الیاده، میرچا (1376) رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران، سروش.
امامی، کریم (2536) کاتالوگ سقاخانه، تهران، موزه هنرهای معاصر.
اوستا، مهرداد (1387) روش تحقیق در منطق زیبایی و انسان¬شناسی، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، سوره مهر.
ایمان‌پور، محمد تقی (1392) سوگ سیاوش و شباهت آن به سوگ‌های محلی در لرستان و کردستان، در مجموعه مقاله‌های شاهنامه و پژوهش‌های آیینی، کوشش فرزاد قائمی، ویراسته سیما ارمی اول، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ نخست.
بهار، مهرداد (1362) پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، اساطیر.
بیضایی، بهرام (1380) نمایش در ایران، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.
ثمینی، نغمه و محمد خزایی (1382) «آیین و ادبیات»، کتاب ماه هنر، شماره 55-56، صص 70-85.
چلکووسکی، پیتر جی (1367) تعزیه: هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران، علمی و فرهنگی.
حصوری، علی (1384) سیاوشان، تهران، چشمه.
زاویه، سعید و دیگران (1389) «تحلیل مضمونی چند نمونه از نگاره¬های گذر سیاوش بر آتش»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره-شناختی، سال ششم، شماره 21، زمستان، صص 93-122.
زرشناس، زهره (1379) «این نمایشنامه کهن ایرانی»، کتاب ماه هنر، شماره 25-26، مهر و آبان، صص 32-34.
ستاری، جلال (1386) مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، تهران، مرکز.
شریعتی، علی (1378) حسین وارث آدم، تهران، قلم.
صفی¬زاده، صدیق (1375) نامه سرانجام، تهران، هیرمند.
صنعتی، محمد (1383) «فاجعه و زیبایی¬شناسی سیاه، مرگ¬اندیشی و هنر ایرانی»، کتاب ماه هنر، شماره 75-76، آذر و دی، صص 3-12.
طبری، محمدبن¬جریر (1375) تاریخ طبری، به کوشش ابوالقاسم پاینده، جلد هفتم، تهران، اساطیر.
فردوسی، ابو¬القاسم (1369) شاهنامه فردوسی (طبع انتقادی)، به کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر دوم، کالیفرنیا، بنیاد میراث ایران.
فشاهی، محمدرضا (1380) ارسطوی بغداد: از عقل یونانی به وحی قرآنی، تهران، کاروان.
قریب، بدرالزمان (1379) «تعامل جهان¬بینی و اسطوره در هنر ایران (گفت¬وگو)»، کتاب ماه هنر، شماره 25-26، مهر و آبان، صص 4-9.
کربن، هانری (1361) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه اسدالله مبشری، تهران، امیرکبیر.
کرنیی، شارل و دیگران (1384) جهان اسطوره¬شناسی III، ترجمه جلال ستاری، تهران، مرکز.
مختاریان، بهار (1392) درآمدی بر ساختار اسطوره¬ای شاهنامه، تهران، آگه.
مسکوب، شاهرخ (1357) سوگ سیاوش، تهران، خوارزمی.
نرشخی، ابوبکر محمد ابن جعفر (1351) تاریخ بخارا، ترجمه ابو¬نصر احمد ابن محمد ابن ناصر القباوی، تصحیح مدرس رضوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
نیکویه، محمود (1381) «سیاوش و اندیشه زروانی»، کتاب ماه هنر، شماره 47-48، مرداد و شهریور، صص 98-102.
وجدانی، بهروز (1376) فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
Azarpay, Guitty (1981) Sogdian Painting: The Pictorial Epic In Oriental Art, USA, University of California Press.
Compareti, Matteo (2011) The Painted Vase of Merv in the Context of, Central Asian Pre- Islamic Funerary Tradition, in: Waugh, Daniel C, Silk Road, vol 9, USA,The silkroad Foundation.