تحلیل اسطوره‌گرایانه و بررسی خاستگاه داستان سیاوش و کیخسرو در شاهنامه بر اساس آیین آشناسازی
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
علی اکبر کمالی نهاد
1
(استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان)
میثم روستایی
2
(کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کردستان)
کلید واژه: آیین آشناسازی, اسطوره, سیاوش, کهن¬الگو, کیخسرو,
چکیده مقاله :
از جنبه های تحلیل در داستان های شاهنامه قابلیت تأویل پذیری اسطوره ای آنهاست. در بین داستان های شاهنامه داستان سیاوش از نمونه هایی است که به لحاظ روایی و پیوند محورهای عمودی و افقی داستان، با روایت های پیشین و پسین خود تناسب دارد. در این مقاله داستان سیاوش با نگاه تلفیقی و بر بنیاد رویکردهای نقد ساختارگرا، اسطوره ای و نظریۀ دریافت، تحلیل اسطوره ای شده است. مبنای این تحلیل آیین آشناسازی بوده و با بهره بردن از نظر الیاده، آیین تشرف در روایت سیاوش را باز نموده ایم. در این مقاله از شیوۀ قیاسی و نه همسان‌سازی میان عناصرداستان سیاوش و کیخسرو با آیین آشناسازی استفاده شده است. در این بازنمایی، داستان از تولد سیاوش تا پایان کنشگری کی خسرو، یک واحد تلقی شده و کنش این دو شخصیت در تکمیل همدیگر پنداشته شده-اند. براساس یافته های پژوهش، بالیدن و برآمدن سیاوش و سپس فرورفتن او در غروبستان توران زمین، هم چون فرورفتن دانه در خاک است؛ گویی که داستان در این بخش ناتمام باقی می ماند تا آنجا که در سویی دیگر با برآمدن کیخسرو به دور از چشم اغیار و بالیدن او در همان سرزمین توران، داستان را به خودبسندگی می‌رساند. نشانه ها و قراین نمادین موجود در متناین واحد داستانی مثل: کوه، دایه، گذر از آب، حیوان نمادین، آزمون و...، موجب تقویت مفهوم آشناسازی در آن است.
One of the aspects of analysis in Shahnameh stories is the ability to interpret their myths. Among the stories of Shahnameh, Siavash's story is one of the examples that is appropriate to its previous and subsequent narrations in terms of narration and the connection of vertical and horizontal axes of the story. In this article, Siavash's story has been mythologically analyzed with a combined view and based on structuralist, mythological, and receiving theory approaches. The basis of this analysis is the ritual of familiarity and by using the view of Iliad, we have opened the ritual of entering the narration of Siavash. In this representation, the story from Siavash's birth to the end of Kaykhosrow's acting is considered as a unit and the actions of these two characters are considered to complement each other. According to the research findings, Siavash's rise and fall and then his sinking in Turan Zamin's graveyard is like sinking a seed in the soil; It is as if the story remains unfinished in this part, so much so that on the other hand, with the emergence of Kaykhosrow away from the eyes of Aghiar and his boasting in the same land of Turan, the story leads to self-sufficiency. Symbolic signs and evidence in the text of this story unit, such as: mountain, midwife, crossing the water, symbolic animal, test, etc., strengthen the concept of familiarity in it.
آیدنلو، سجاد (1386) از اسطوره تا حماسه، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد.
اَتونی، بهروز (1390) «پاگشایی قهرمان در حماسه‌های اسطوره‌ای»، مجلۀ ادب‌پژوهی، شمارۀ 16، صص 105-81.
اسماعیلی، حسین (1374) داستان زال از دیدگاه قوم¬شناسی، تن پهلوان و روان خردمند، ویراسته شاهرخ مسکوب، تهران، طرح نو.
الیاده، میرچا (1368) آیین¬ها و نمادهای آشناسازی، رازهای زادن و دوباره¬زاد، ترجمۀ نصرالله زنگوی، تهران، قطره.
---------- (1376) رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ دوم، تهران، سروش.
---------- (1378) اسطورۀ بازگشت جاودانه، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران، قطره.
---------- (1378) مقدس و نامقدس، ترجمۀ نصرالله زنگویی، تهران، سروش.
---------- (1382) چشم¬اندازهاي اسطوره، ترجمۀ جلال ستاري، چاپ دوم، تهران، توس.
---------- (1388) مقدس و نامقدس، ترجمۀ بهزاد سالکی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
بهار، مهرداد (1362) پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، توس.
---------- (1375) ادیان آسیایی، چاپ هشتم، تهران، چشمه.
---------- (1384) از اسطوره تا تاریخ، گردآورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ چهارم، تهران، چشمه.
---------- (1386) جستاری در فرهنگ ایران، چاپ دوم، تهران، اسطوره.
بیتس، دانیل و فرد، پلاگ (1389) انسان¬شناسی فرهنگی، ترجمۀ محسن ثلاثی، چاپ هشتم، تهران، علمی.
بیرلین، ج.
ف (1386) اسطوره¬های موازی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران، مرکز.
پری‌زاده، نسیم و حمیدرضا فرضی و رستم امانی (1399) «بررسی نمادهای آشناسازی در برزونامه»، فصل‌نامۀ علمی کاوش‌نامه، شمارۀ 46، صص242-211.
ترقی، گلی (1386) بزرگ بانوی هستی (اسطوره- نماد- صور ازلی) چاپ دوم، تهران، نیلوفر.
حسینی، مریم و نسرین شکیبی ممتاز (1393) «تحلیل روا‌ن‌شناختی دعوت و طلب و نقش آن در آشناسازی و تشّرف قهرمان»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 76، صص50-27.
خالقی مطلق، جلال (1372) گل¬رنج¬های کهن، برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی، به کوشش علی دهباشی، تهران، مرکز.
خجسته، فرامرز و محمدرضا حسنی جلیلیان (1390) «تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرفساخت اسطورۀ الهۀ باروری و ایزد گیاهی»، مجلۀ تاریخ ادبیات، شمارۀ 3/64، صص 96-77.
دادگی، فرنبغ (1380) بندهشن، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس.
دومزیل، ژرژ (1384) بررسی اسطورۀ کاوس در اساطیر ایرانی و هندی، ترجمۀ شیرین مختاربان و مهدی باقی، تهران، قصه.
رضی، هاشم (1346) فرهنگ نام¬های اوستا، تهران، فروهر.
---------- (1376) وندیداد، 4 مجلد، تهران، فکر روز.
سرکاراتی، بهمن (1378)سایه¬های شکارشده.
تهران، قطره.
فاضلی، فیروز و ابراهیم کنعانی (1389) «سیاوش، شخصیتی آیینی و رازناک در شاهنامه»، پژوهشنامۀ زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، سال چهارم، شمارۀ اول، پیاپی 13، صص 108-93.
فرای، نورتروپ (1384) صحیفه¬های زمینی.
ترجمۀ هوشنگ رهنما.
تهران، هرمس.
فردوسی، ابواقاسم (1366) شاهنامه (طبع انتقادی شاهنامۀ فردوسی)، به تصحیح جلال خالقی مطلق، 6 جلد، نیویورک، بنیاد میراث ایران.
فریزر، جیمز جرج (1384) شاخۀ زرین، پژوهشی در جادو و دین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، آگاه.
قائمی، فرزاد (1392) «از رپیهوین تا سیاوش (تحلیل اسطورهشناختی ساختار آیینی داستان سیاوش بر مبنای الگوی هبوط ایزد رپیهوین و آیینهای سالانۀ مرگ و تولد دوباره در فرهنگ ایران)»، جستارهای ادبی، دورۀ 46، شمارۀ 4، مسلسل 183، صص 86-61.
قرشی، امان الله (1389) آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، چاپ دوم، تهران، هرمس.
کرتیس، وستا سرخوش (1383) اسطوره‌های ایرانی، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ سوم، تهران، مرکز.
کمبل، جوزف ( 1388) قدرت اسطوره، ترجمۀ عباس مخبر، تهران، مرکز.
کویاجی، جهانگیر کوروجی (1383) بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران و چین، جلیل دوست-خواه، تهران، آگاه.
کیا، خجسته (1388) آخرین سیاوش، تهران، مرکز.
مختاری، محمد (1379) اسطورۀ زال، چاپ دوم، تهران، توس.
مسکوب، شاهرخ (1357) سوگ سیاوش، چاپ پنجم، تهران، خوارزمی.
مورنو، آنتونیو (1386) یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمۀ داریوش مهرجویی، چاپ چهارم، تهران، مرکز.
ورمارزن، مارتن یوزف (1372) آیین میتر، ترجمۀ بزرگ نادرزاده.
تهران، چشمه.
هاشمزاده، علی و حمیدرضا فرضی و علی دهقان (1399) «تحلیل ژرفساخت اسطوره‌ای داستان گل و نوروز با تکیه بر آیینها و نمادهای آشناسازی»، نشریۀ زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال 77، شمارۀ 241، صص 321-287.
هینلز، جان (1389)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، چاپ پانزدهم، تهران، چشمه.
یونگ، کارل گوستاو (1386) انسان و اسطوره¬هایش، تهران، مرکز.