تأملی در مفهوم «مقتضای حال» و گسترۀ آن در علم معانی
محورهای موضوعی : پژوهش‌های ادبیات کلاسیک ایران
قاسم بستانی
1
(دانشگاه تهران)
کامله بوعذار
2
(دانشگاه شهید چمران اهواز)
کلید واژه: علم معانی حال مقتضای حال و بلاغت عناصر فرامتنی,
چکیده مقاله :
این مقاله، تأملی در مفهوم مقتضای حال در علم معانی، تبیین گسترۀ آن نزد بلاغیون متقدّم و بررسی نظرهای بلاغت‌پژوهان جدید دربارۀ گستردگی یا محدودیّت مفهوم حال است. هدف از این بررسی، پرداختن به پرسش‌هایی است که ضمن ایجاد زمینۀ تعامل میان اندیشه‌های زبان‌شناختی بلاغیون متقدّم و جدید در توجّه به عناصر فرامتنی، رویکرد متفاوت علم معانی را در پرداختن به این عناصر مورد توجه قرار می‌دهد؛ پرسش‌هایی مانند اینکه «حال» در علم معانی شامل چه عناصری است و آیا امکان مقایسه میان «مقتضای حال» و رویکردهای کاربردشناختی در زبان وجود دارد؟ روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی است و پس از بیان نظرهای بلاغیون متقدّم و جدید دربارۀ مقتضای حال به این نتیجه می‌رسد که رویکرد متفاوت بلاغیون در توجّه به عناصر فرامتنی سخن، به دو دلیل توجّه به حال پیش از ایراد سخن و کارکرد بلاغی و زیباشناسی آن در علم معانی است.
This article will discuss the concept of “situation requirement” in Ma’ani, and explain its implications for classical and modern rhetoricians by analyzing the extent and limitations of the concept of situation in their ideas. This study aims to create a dialogue between linguistic thoughts of modern and classical rhetoricians by considering the metatextual elements in regard to the concept of situation. In doing so, this research asks: what are the elements of “situation” in Ma’ani? Is it possible to compare “situation requirement” to the pragmatic approaches in linguistics? The method of this research is descriptive-analytical and after expressing the views of the classical and modern rhetoricians about “situation requirement", it is concluded that the difference in their approach to the metatextual elements of speech is due to two reasons: considering the situation before speech and the rhetorical and aesthetic functions of situation in Ma’ani.
آهنی، غلامحسین (1360) معانی بیان، چاپ دوم، تهران، بنیاد قرآن.
اکبری بیرق، حسن و روجا هدایتی (1389) «علم معانی سنتی در بوته نقد»، مطالعات زبانی بلاغی، شماره 1، صص 9-22.
امینی، محمدرضا (1388) «بازنگری مبانی علم معانی و نقد برداشت‌های رایج آن»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، شماره 3، صص 59-75.
ایچیسون، جین (1380) مبانی زبان‌شناسی، ترجمه محمد فائض، چاپ دوم، نگاه، تهران.
بلحبیب، رشید (بی‌تا) «أثر عناصر غیر اللغویه فی صیاغه المعنی»، مغرب، مکتبه الشامله.
پورنامداریان، تقی (1387) «بلاغت مخاطب و گفت¬وگوی با متن»، فصلنامه نقد ادبی، سال اول، شماره اول، صص 11-37.
تجلیل، جلیل (1362) معانی و بیان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
تهانوی (1996) کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، بیروت، بی‌نا.
جاحظ، أبی عثمان عمربن بحر (1968) البیان و التبیین، بیروت، دار الاحیاء.
حسان، تمام (1994) اللغه العربیه معناها و مبناها، دارالبیضاء، دارالثقافه.
رجایی، محمدخلیل (1379) معالم البلاغه، چاپ پنجم، شیراز، مرکز دانشگاه شیراز.
رسولی، حجت (1387) «حال و مقام در دانش بلاغت»، پژوهشنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 26، صص 115-127.
شمیسا، سیروس (1373) معانی، تهران، میترا.
-------------- (1387) بیان و معانی، چاپ سوم، تهران، میترا.
صالح، محمد سالم (بی¬تا) «أصول النظرية السياقية الحديثة عند علماء العربية»، قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی: http: //www.
kau.
edu.
sa/Files/372/Researches صالحی، فاطمه (1386)، «علم معانی و دستور نقش‌گرای هلیدی»، کتاب ماه ادبیات، شماره 122، صص32ـ41.
صلح‌جو، علی (1377) گفتمان و ترجمه، تهران، مرکز.
صیادکوه، اکبر (1385) «جایگاه رعایت مقتضای حال و مخاطب در نظریه‌های ادبی سنتی و نوین»، مجله علوم اجتماعی دانشگاه شیراز، دوره بیست و پنجم، شماره سوم، صص 118-132.
طاهری، حمید (1382) «مروری بر اقتضای حال»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 65، صص 84-87.
عتیق، عبدالعزیز (1417 هـ.
ق) علم المعانی، قاهره، دار الآفاق العربیه.
عسکری، ابی¬هلال حسن بن عبدالله (1419 هـ.
ق) الصناعتین الکتابه و الشعر، تحقیق محمدعلی البجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، المکتبه العصریه.
فخام‌زاده، پروانه (1379) «هرمنوتیک، معانی و بیان، سخن‌کاوی»، مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، شماره 91، صص563-592.
قزوینی، جلال¬الدین محمد بن عبدالرحمن (2000) الایضاح، بیروت، دار و مکتبه الهلال.
کزازی، میرجلال‌الدین (1368) زیباشناسی سخن پارسی (بیان)، تهران، مرکز.
لطفی‌پور ساعدی، کاظم (1371) «درآمدی به سخن‌کاوی»، مجله زبان‌شناسی، سال نهم، شماره اول، صص 9-39.
محمد یونس علی، محمد (2007) المعنی و ظلال المعنی، چاپ دوم، بیروت، دارالمدار الإسلامی.
المراغی، احمد مصطفی (1414) علوم البلاغه، چاپ سوم، بیروت، دارالکتب العلمیه.
هاشمی، احمد (1414) جواهر البلاغه، بیروت، دارالفکر للطباعه و الو التوزیع.
یارمحمدی، لطف‌الله (1383) گفتمان¬شناسی رایج و انتقادی، تهران، هرمس.