پژوهشی در نواندیشی‌های «سلطان ولد» در عرصۀ تأویل احادیث
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
داود واثقی خوندابی
1
(دانشگاه یزد )
کلید واژه: عرفان اسلامی طریقۀ مولویه سلطان ولد آثار سلطان ولد تأویل,
چکیده مقاله :
بینش تأویلی از ویژگی‌های سبکی آثار بزرگان طریقۀ مولویه است که سلطان ولد نیز به عنوان یکی از اقطاب این فرقه از این اصل مستثنی نیست. وی که در وادی عرفان عملی به مراتب بالایی دست یافته و به باور خودش «مقام معشوقی» را در عرصۀ ولایت درک نموده است. در زمینۀ تأویل آیات قرآن و احادیث معصومان(ع) نظریه های قابل توجهی دارد. نویسندگان در این جستار، گفتار‌های سلطان ولد را درباره بطن‌گرایی بررسی می کنند و دیدگاه های او را درخصوص احادیث و روایات با دیگر عرفا مقایسه و در چهار بخش «تأویل‌های مرتبط با انبیا و اولیا»، «تأویل‌های مرتبط با سلوک عرفانی»، «تأویل‌های مرتبط با ذکر خداوند» و «تأویل‌های عرفانی دیگر از احادیث» نقد و تحلیل می نمایند. نتیجۀ این پژوهش آشکار می کند که در دیدگاه سلطان ولد، قرآن بطون مختلفی دارد و سراسر لغز و معماست که انسان کامل می‌تواند به کنه اسرار آن دست یابد و هفت بطن آن را درک کند .ولد خود را از آیات قرآن می شمارد و معتقد است کسی می تواند تأویلات او را درک کند که هم جنسش باشد و چون او پای به وادی فنا بگذارد و به مقام تمکین برسد. وی همچنین در عرصۀ تأویل احادیث نیز نظرهای بکری دارد و با تمسک به گفتار معصومان(ع) به تبیین و تشریح اصول عرفانی می پردازد.
The present paper aims at studying the relationship between language and cultural conceptualizations in Rumi’s poems. In order to do so, the cultural linguistics theory adapted for identifying the cultural-metaphorical system of Persian language as well as the historical and mythological model of "water and fire". Water and fire representations are quite frequent in the six chapters of Masnavi-e Ma’navi and in Divan-e Shams. Rumi has referred to the Classical elements in 1888 verses. He used water in 524 verses and fire in 574 verses. Water and fire as two opposing elements of the classical elements have two distinct characteristics in the natural world. But these two elements have supernatural features and depict a kind of long-standing contradiction of mind and love in literary concepts and metaphors, especially the mystical ones when occurred within one verse. The purpose of this study is to achieve an understanding of the cognition through the utilization of container schema of the words Del (heart), head, and eye. By investigating the functions of these schemata, a more accurate understanding of the individual and social characteristics of this poet would be obtained. The main achievements of this research are as follows: 1. In Persian literature, Del represents intuitive understanding, and the eye represents the apparent senses (five senses) and is the most frequent tool for the perception of reality. The frequency of Del schema in Rumi's poems compare to the eye schema somehow shows Rumi's intuitive personality. 2. Head in Persian is the container of concepts related to thought, but in the Rumi's poems, it is the container of the terms related to love. The concept of love as an entity in the head as the container has been expressed in different words in the poems of Rumi. Analyzing these words expresses passionate love and, to some extent, the love between friends in Rumi's emotional view.
قرآن کریم (1385) ترجمۀ مهدی الهی قمشه¬ای، چاپ دوم، قم، آیین دانش.
آملی، سیّد حیدر (1368) جامع الأسرار و منبع الأنوار، به اهتمام عثمان یحیی و مقدمۀ هانری کربن، تهران، علمی و فرهنگی.
ابن أبي¬الحديد، عبدالحميد بن هبة الله (1404هـ.ق) شرح نهج البلاغة لابن أبي¬الحديد، به اهتمام محمّد ابوالفضل ابراهیم، قم، مكتب آيت¬الله مرعشي نجفي.
ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمّدبن¬علی (1403هـ..ق) معاني الأخبار، به اهتمام علی¬اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
ابن طاووس، علی¬بن¬موسی (1400هـ..ق) الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف، به اهتمام علی عاشور، قم، خیام.
ابن فارس، احمد بن فارس (1404هـ..ق) معجم مقاييس اللغة، به اهتمام عبدالسلام محمّد هارون، قم، مكتب الاعلام الاسلامي.
ابن هائم، شهاب¬الدّین احمد بن محمّد (1423هـ..ق) التبيان فى تفسير غريب القرآن، به اهتمام ضاحی عبدالباقی محمّد، بیروت، دار الغرب ¬الاسلامی.
ابوداوود، سلیمان¬بن¬اشعث (1420هـ..ق) سنن أبي¬داود، به اهتمام سیّد محمّد سیّد، عبدالقادر عبدالخیر و سیّد ابراهیم، قاهره، دارالحدیث.
احمدبن¬حنبل، احمدبن¬محمّد (1416هـ..ق) مسند امام احمدبن¬حنبل، به اهتمام شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، مؤسسة الرسالة.
احمدی، بابک (1370) ساختار و تأویل متن: شالوده‌شکنی و هرمنوتیک، تهران، مرکز.
افلاکی، شمس¬الدّین احمد (1362) مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، چاپ دوم، تهران، دنیای کتاب.
بابا صفری، علی¬اصغر و سیّد حامد موسوی (1390) «اختلاف رویکرد تأویلی نزد صوفیه و اسماعیلیه»، مجلۀ کهن نامۀ ادب پارسی، سال دوم، شمارۀ دوم، صص1-23.
بیدهندی، محمّد (1387) « بررسی تطبیقی تأویل ملاصدرا و هرمنوتیک هیدگر»، مجلۀ خردنامۀ صدرا، شمارۀ 53، صص61-72.
ترمذی، محمّدبن¬عیسی (1419هـ.
ق) الجامع الصحيح و هو سنن الترمذي، به اهتمام احمد محمّد شاکر، قاهره، دارالحدیث.
حلاج، حسین¬بن¬منصور (2002م) دیوان حلاج، به اهتمام محمّد باسل عیون السود، چاپ دوم، بیروت، دارالکتب العلمیه.
دین لوئیس، فرانکلین (1390) مولانا دیروز تا امروز، شرق تا غرب، ترجمۀ حسن لاهوتی، چاپ چهارم، تهران، نامک.
راز شیرازی، ابوالقاسم (1363) مناهج أنوار المعرفة فى شرح مصباح الشريعة، به اهتمام سيّد محمّد جعفر باقرى، تهران، خانقاه احمدی.
رازی، ابوالفتوح (1408هـ.ق) روض¬الجنان و روح¬الجنان فی تفسیرالقرآن، به اهتمام محمّدجعفر یاحقی و محمّدمهدی ناصح، مشهد، مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
سلطان¬العلما، بهاءالدّين محمّد (1382) معارف بهاءولد، به اهتمام بدیع¬الزمان فروزانفر، چاپ سوم، تهران، طهوری.
سلطان ¬ولد، بهاءالدّین محمّد (1359) رباب¬نامه، به تصحیح علی سلطانی گرد فرامرزی، تهران، مؤسسۀ مطالعات اسلامی مک گیل.
---------------------- (1363) مولوی دیگر بهاءالدیّن محمّد بلخی، به تصحیح حامد ربّانی و مقدمه سعید نفیسی، تهران، کتابخانه سنایی.
---------------------- (1376) انتهانامه، به تصحیح محمّدعلی خزانه¬دارلو، تهران، روزنه.
---------------------- (1377) معارف سلطان ¬ولد، به تصحیح نجیب مایل هروی، چاپ دوم، تهران، مولی.
---------------------- (1389) ابتدانامه، به تصحیح محمّدعلی موحد و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی.
---------------------- (1389) ولدنامه، به تصحیح جلال‌الدیّن همایی و به اهتمام ماهدخت بانو همایی، چاپ دوم، تهران، مؤسسۀ هما.
سهروردی، شهاب¬الدّین ابوحفص (1375) عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
سهروردی، شهاب¬الدّین یحیی (شیخ اشراق) (1375) رسائل شیخ اشراق، به تصحیح و مقدمۀ هانری کربن و همکاری سیّد حسین نصر و نجفقلی حبیبی، چاپ دوم، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1387) «ویژگی‌های عروضی دیوان سلطان ¬ولد»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ 74، صص7-15.
شمس تبریزی، محمّدبن¬علی (1391) مقالات شمس تبریزی، به تصحیح محمّدعلی موحّد، چاپ چهارم، تهران، خوارزمی.
طبرسی، علی¬بن¬حسن (1385) مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، به اهتمام صالح الجعفری، چاپ دوم، نجف، المكتبة الحيدرية.
طریحی، فخرالدّين بن محمّد (1375) مجمع¬البحرين، به اهتمام احمد حسینی اشکوری، چاپ سوم، تهران، مرتضوی.
عین¬القضات همدانی، ابوالمعالى عبدالله بن ابى¬بكر (1341) تمهيدات، به اهتمام عفيف عسيران، تهران، دانشگاه تهران.
عراقی، فخرالدّین (1386) کلیات عراقی، به اهتمام نسرین محتشم، چاپ سوم، تهران، زوّار.
غزالى، ابوحامد محمّد (1386) ترجمۀ احياء علوم الدين، ترجمۀ مؤیدالدّین خوارزمی، به اهتمام حسین خدیو جم، چاپ ششم، تهران، علمی و فرهنگی.
فولادی، علیرضا (1389) زبان عرفان، چاپ سوم، تهران، سخن و فراگفت قم.
قرشی بنایی، علی¬اکبر (1412هـ.ق) قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران، دارالکتب ¬الاسلامیه.
قلانسی نسفی، عبدالله بن محمّد بن ابى¬بكر (1385) ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق، به اهتمام عارف نوشاهی، تهران، میراث مکتوب.
کلیگز، مری (1388) درسنامۀ نظریۀ ادبی، ترجمه جلال سخنور و دیگران، تهران، اختران.
کلینی، محمّدبن¬یعقوب (1429هـ..ق)کافی، قم، دارالحدیث.
گولپینارلی، عبدالباقی (1386) مولویه پس از مولانا، ترجمۀ توفیق ه.
سبحانی، چاپ سوم، تهران، علم.
لاهوری، محمّدرضا (1377) مکاشفات رضوی، به اهتمام کورش منصوری، تهران، روزنه.
لوری، پیر (1383) تأویلات القرآن از دیدگاه عبدالرزاق کاشانی، ترجمه زینب پودینه آقایی، تهران، حکمت.
ليثى واسطى، على بن محمّد (1376) عيون الحكم و المواعظ، به اهتمام حسین حسنی بیرجندی، قم، دارالحدیث.
مازندرانی، محمّدصالح بن احمد (1382هـ..ق) شرح الكافي الأصول و الروضة، به اهتمام ابوالحسن شعرانى، تهران، المكتبة الإسلامية.
مجلسی، محمّدباقر (1403هـ..ق) بحار الأنوار، چاپ دوم، بیروت، دار إحياء التراث العربي.
مستملی بخاری، اسماعیل (1363) شرح التعرف لمذهب التصوف، به تصحیح محمّد روشن، تهران، اساطیر.
مسلم، مسلم بن حجاج (1412هـ..ق) صحیح مسلم، به اهتمام محمّد فؤاد عبدالباقی، قاهره، دارالحدیث.
مکاریک، ایرنا ریما (1385) دانشنامۀ نظریه¬های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمّد نبوی، چاپ دوم، تهران، آگاه.
ملاصدرا شیرازی، محمّد بن ابراهیم (1383) شرح اصول کافی، به اهتمام محمّد خواجوی، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
--------------------------- (1387) سه رسائل فلسفى، چاپ سوم، قم، دفتر تبليغات اسلامى حوزۀ علميه قم.
موحّد، محمّدعلی (1389) قصۀ قصّه¬ها، چاپ سوم، تهران، کارنامه.
موسوی، مصطفی و ریحانه حجت الاسلامی (1389) «سلطان ولد و خلافت او پس از مولانا»، مجلۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 11، صص201-226.
مولوی، جلال¬الدّین محمّد (1363الف) کلیات شمس یا دیوان کبیر، به تصحیح بدیع¬الزمان فروزانفر، چاپ سوم، تهران، دانشگاه تهران.
-------------------- (1363ب) مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران، امیرکبیر.
-------------------- (1389) فیه ما فیه، به تصحیح بدیع¬الزمان فروزانفر، چاپ سیزدهم، تهران، امیرکبیر.
میبدی، ابوالفضل رشید الدیّن (1371) کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علی¬اصغر حکمت، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر.
میهنی، محمّدبن¬منور (1366) اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات از محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه.
واثقی، داوود و دیگران (1393) «نگاهی تحلیلی به رابطۀ معنوی سلطان ¬ولد و مشایخ طریقه مولویه»، مجلۀ مطالعات عرفانی کاشان، شمارۀ 20، صص 177-208.
----------------- (1395) «درنگی در نواندیشی‌های سلطان ولد در عرصۀ ولایت»، مجله زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، شمارۀ 234، صص151- 175.