تحلیل ظرفیت های چندوزنی و شیوه‌های ایجاد آن در شعر فارسی
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
یحیی عطائی
1
(ادبیات فارسی و زبانهای خارجی)
کلید واژه: شعر فارسی عروض بلاغت چندوزنی ذوبحرین,
چکیده مقاله :
چندوزنی آن است که شعری بیش از یک وزن داشته باشد. نویسنده، این موضوع را از خاموشی در کتاب‌های بلاغت و فرهنگ خارج ساخته، با نمونه هایی نشان داده است که این مسئله از آغازِ شعرِ فارسی تاکنون حضوری پررنگ دارد. تبدیلِ وزنِ مصراعی به وزنِ دیگر به هشت شیوه انجام می گیرد: اشباع و اشباع-زداییِ مصوتِ کوتاه و بلند، ابقا و حذفِ همزه، تشدید و تخفیفِ صامت، تسکین و متحرک ساختنِ صامت. 26 وزن در 22 شکل، چندوزنی پدید می آورد. پرکاربردترینِ آنها تبدیلِ دو وزنِ «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» و «مفتعلن مفتعلن فاعلن» به هم است. پرکاربردترین روشِ تبدیل نیز چهار روشِ «اشباع و اشباع‌زدایی مصوت» و «ابقا و حذفِ همزه» است. حاصل دیگر مقاله که برای نخستین بار مطرح شده، این است که آنچه در ادبیاتِ غرب بدان Asynartete گفته می‌شود، هرچند در کتاب های فارسی به عنوانِ چندوزنی شناخته نیست، در شعر فارسی از زمانِ وطواط تاکنون پیشینه دارد.
The "Asynartete" is literary device to read a poem in several meter. The author of this article tracks this issue in rhetorics and shows that it has been used frequently in Persian poetry since early Persian poetry up to now. Converting a hemistich’s meter is done in eight ways: Short and long vowel saturation and desaturation, retention and elimination of Hamzeh, intensification and reduction of consonant, making vowel and no vowel of consonant. In persian poems 26 meters create asynartete in 22 states. The most commonly used is converting the meter of “Fa’elaton Fa’elaton Fa’elon” to “Mofta’elon Mofta’elon Fa’elon” and vice versa. The most commonly used methods of conversion are the four methods of "vowel saturation/ desaturation" and "retention/ elimination of Hamzeh". Another finding of this essay, is that although asynartete is not named in Persian books on rhetorics, it has been used in Persian poetry since Rashid-al-din.
آقاسردار معزی، نجف¬قلی میرزا (1915) درۀ نجفی، هندوستان، کورمنت.
ابتهاج، امیرهوشنگ (ه.
ا، سایه) (1381) سیاه¬مشق، تهران، کارنامه.
ابوالخیر، ابوسعید (1334) سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، با تصحیح و حواشیِ سعید نفیسی، تهران، کتابخانۀ شمس.
انوری، اوحدالدین (1376) دیوانِ انوری، تصحیحِ محمدتقی مدرس رضوی، تهران، علمی و فرهنگی.
انوشه، حسن (1381) فرهنگنامۀ ادبی فارسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اوحدی، رکن¬الدین (1340) دیوان اوحدی مراغی، به کوشش سعید نفیسی، تهران، امیرکبیر.
اهلی شیرازی، محمدبن¬یوسف (1344) دیوان اشعار اهلی شیرازی، تصحیحِ حامد ربانی، تهران، سنایی.
بهار، محمدتقی (1387) دیوان اشعار ملک¬الشعرای بهار، تهران، نگاه.
جامی، عبدالرحمن¬بن¬احمد (1378) مثنوی هفت اورنگ، تحقیق و تصحیح جابلقا دادعلیشاه و دیگران، جلد اول، تهران، میراث مکتوب.
حافظ، شمس‌الدين محمد (1362) ديوان حافظ، تصحيحِ پرويز ناتل خانلري، تهران، خوارزمي.
خاقاني، افضل‌الدّين بديل¬بن¬علي (1374) ديوانِ خاقاني شرواني، تصحیحِ ضیاءالدین سجادی، تهران، زوار.
داد، سيما (1387) فرهنگِ اصطلاحاتِ ادبي، تهران، مرواريد.
دهلوی، امیرخسرو (1397) مطلع‌الانوار، تصحیح مریم زمانی، تهران، میراث مکتوب.
سعدي، مصلح¬بن¬عبدالله (1385) کليات سعدي گلستان، بوستان، غزلیات و.
.
، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران، زوار.
سنایی، ابوالمجد مجدودبن¬آدم (1382) حدیقۀ الحقیقه و شریعۀ الطریقه (فخری¬نامه)، تصحیح مریم حسینی، تهران، مرکز دانشگاهی.
شفیعی¬کدکنی، محمدرضا (1388) غزلیات شمس تبریز، گزینش و تفسیرِ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران، سخن.
شمیسا، سیروس (1383) آشنایی با عروض و قافیه، تهران، میترا.
طبیب¬زاده، امید (1392) «یک اقتراح عروضی»، جشن¬نامۀ دکتر فتح¬الله مجتبایی، به کوشش علی‌اشرف صادقی و ابوالفضل خطیبی، تهران، هرمس.
عطار، فریدالدین (1385) منطق‌الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقاتِ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
فرخي سيستاني، علی¬بن¬جولوغ (1371) ديوانِ فرخی سيستاني، به كوششِ محمد دبيرسياقي، تهران، زوّار.
قاآنی، حبیب¬الله (1336) دیوان حکیم قاآنی شیرازی، تصحیح و مقدمه از محمدجعفر محجوب، تهران، امیرکبیر.
کاشفی، علی¬بن¬حسین (1369) بدایع‌الافکار فی صنایع الاشعار، به کوششِ میرجلال¬الدین کزازی، تهران، مرکز.
گرکانی، محمدحسین (1377) ابدع البدایع، به اهتمام حسین جعفری، تبریز، احرار.
مولوی، جلال¬الدین محمد (1375) مثنوی معنوی، تصحیحِ رینولد الین نیکلسون، تهران، توس (افست).
-------------------- (1386) کلیاتِ شمسِ تبریزی، به اهتمامِ توفیقِ سبحانی، تهران، انجمنِ آثار و مفاخرِ فرهنگی.
نجفی، ابوالحسن (1390) «ذوبحرین مشکل بزرگ عروض قدیم»، نامه¬ فرهنگستان، دورۀ دوازدهم، شمارۀ 1 (شمارۀ پیاپی 45)، صص 8-15.
نظامی، الیاس¬بن¬یوسف (1378) مخزن الاسرار، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره.
وحیدیان¬کامیار، تقی (1378) «ابن¬حسام و منظومۀ بدیعیه و وزنیه»، خراسان¬پژوهی، سال دوم، شمارۀ 4، صص 107-113.
وطواط، رشیدالدین (1339) دیوان رشیدالدین وطواط، تصحیحِ سعید نفیسی، تهران، کتابخانه بارانی.
--------------- (1362) حدایق السّحر في دقایق الشّعر، به اهتمام و تصحیحِ عباس اقبال، تهران، سنايي و طهوري.
وفایی، عباسعلی (1382) قصیده¬های مصنوع در علم بدیع، بیان، عروض و قافیه، تهران، روزنه.
همايي، جلال‌الدّين (1373) فنون بلاغت و صناعات ادبي، تهران، هما.
یوشیج، نیما (1395) مجموعۀ کامل اشعار نیما یوشیج، تدوینِ سیروس طاهباز، تهران، نگاه.
Codden, J.H (2013) A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, USA, Wiley-Blackwell. www.rahyad.blogfa.com.