تحلیل بوطیقای «سیمرغ» و «ققنوس» در گذار از حماسه و عرفان به شعر نو فارسی با تکیه بر شعرِ «ققنوس» نیما یوشیج
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
سارا حسینی
1
(دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ایلام)
رحمان ذبيحي
2
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ایلام)
علیرضا شوهانی
3
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ایلام)
کلید واژه: سیمرغ, ققنوس, بوطیقای تصویر, نیما یوشیج, بافتارِ سیاسی-اجتماعی. ,
چکیده مقاله :
سیمرغ و ققنوس به مثابۀ موجوداتی اسطوره ای، جلوه های تصویری متفاوتی در هر یک از گونه های ادبی دارند. مدعای مقاله اثبات، این است که این پرندگان از حیث وجودی دارای ویژگی های متعددی هستند که هر گونة ادبی به فراخور بافتار خود، بر بخشی از آن ویژگی ها توجه می‌کند و این نکته در گذارِ شعرِ کلاسیک به نو فارسی کاملاً مشهود است. برای اثبات مدعای مطرح شده، شباهت ها و تمایزهای وجودی سیمرغ و ققنوس را در نمونه های برجستۀ حماسی، عرفانی و شعر نو بررسی کرده ایم و تمایز نگاه نیما را از این منظر تحلیل نموده‌ایم. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به دو سؤال اساسی است: خوشه‌های تصویری سیمرغ و ققنوس در گذار از حماسه و عرفان به شعرِ نو فارسی دچار چه تحولاتی شده است؟ بوطیقای تصویرِ ققنوس در شعرِ «ققنوس» نیما تا چه اندازه معرفِ نگاه نوی است که او به دنبال طرح و بسط آن در شعرِ نو فارسی بوده است؟ نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که نیما با بهره‌گیری از آشنایی ذهن انسان ایرانی با تصاویرِ سیمرغ و ققنوس، این بار ققنوس را در ساختاری سمبولیک و با غلبه دادن وجه عینیت‌گرای شعرش و برای ارائه اندیشه سیاسی- اجتماعی‌اش به کار می‌گیرد، حال آنکه در اشعار سمبولیک پیش از او، همواره وجه انتزاعی شعر غلبه داشت. علاوه بر این ارائه روایت تام و البته کوتاه این شعر، در پرتو انسجام تصاویر شعری، تلاش تازه نیما را برای جایگزین کردن «تصویر به جای تصریح» نشان می‌دهد.
Simorgh and Phoenix, as mythical creatures, have different visual effects and images in every literary genres. The claim that this study seeks to prove is that these birds have many existential characteristics that any literary genre, according to its context, pays attention to, and this point is quite obvious in the transition of classical poetry to the New-Persian one. Accordingly, in order to prove this claim, the similarities and existential differences between Simorgh and Phoenix in the prominent examples of epic, mystical and modern poetry are examined, and the differences between Nima's view from this perspective is studied and analyzed as well. The present study aims to answer two fundamental questions: What changes are occurred in the image clusters of Simorgh and Phoenix in the transition from epic and mysticism to modern Persian poetry? To what extent does the poetic image of Phoenix in Nima's poem "Phoenix" represent a new look that he sought to design and expand in modern Persian poetry from the pictorial poetics point of view? The results of this study represent that Nima uses Phoenix in a symbolic structure via utilizing the familiarity of the Iranian human mind with the images of Simorgh and Phoenix. Furthermore, this time he employs the phoenix in a symbolic structure, overcoming the objectivist aspect of his poetry and presents his socio-political thought, while the aspect of the poem always prevailed in the symbolic poems before him. In addition to presenting the complete and, of course, short narration of this poem, the findings shows Nima's new attempt to replace "the image instead of the specification", thanks to the coherence of the poetic images.
آبرامز، ام.
اچ (1387) فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمة سعید سبزیان، تهران، رهنما.
آیدنلو، سجاد (1398) «تحقیقی درباره مرغ افسانه‌ای، ققنوس»، فصلنامه کهن‌نامه ادب پارسی، سال دهم، شماره 1، صص63-27.
اوستا، کهن¬ترین سرودهای ایرانیان (1391) گزارش و پژوهشِ جلیل دوستخواه، دورة دو جلدی، چاپ شانزدهم، تهران، مروارید.
براهنی، رضا (1344) طلا در مس (در شعر و شاعری)، تهران، چاپخانه چهر.
بهرام¬پور عمران، احمدرضا (1397) در تمام طول شب (بررسی آرای نیما یوشیج)، چاپ دوم، تهران، مروارید.
پرین، لارنس (1371) دربارة شعر، ترجمة فاطمه راکعی، تهران، اطلاعات.
پورنامداریان، تقی (1396) خانه¬ام ابری است، تهران، مروارید.
جابز، گرترود (1370) سمبل¬ها، ترجمة محمدرضا بقاپور، تهران، اختران.
حقوقی، محمد (1397) شعرِ زمانِ ما (نیما یوشیج)، چاپ یازدهم، تهران، نگاه.
حمیدیان، سعید (1381) داستان دگردیسی (روند دگرگونی‌های شعر نیما یوشیج)، تهران، نیلوفر.
حیدرنیای راد، زهره و علیرضا شعبانلو (1396) «تحلیل اسطوره سیمرغ در شاهنامه فردوسی»، کهن‌نامة ادب پارسی، سال هشتم، شمارة 1، صص 105-130.
داد، سیما (1382) فرهنگِ اصطلاحاتِ ادبی، تهران، مروارید.
دهقان، علی و دادرس محمدی (1391) «تحولات سیمرغ در گذر از حماسه به عرفان (بر اساس شاهنامه فردوسی و منطق‌الطیر عطار)»، فصلنامة ادب و عرفان، دورة سوم، شمارة 10، صص 51-66.
رکنی، نظام (1372) «سیمرغ در کجاست»، مجلۀ چاووش، سال اول، شماره 11 و 12، صص 24-32.
رویانی، وحید (1396) «سیمرغ در ادبیات عامیانة ایران»، فصلنامة فرهنگ و ادبیاتِ عامه، سالِ پنجم، شمارة 16، صص 89-108.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1364) شعرِ بی‌نقاب، شعرِ بی‌دروغ، چاپِ اول، تهران، علمی.
زمرّدی، حمیرا (1382) نقد تطبیقی ادیان و اساطیرِ شاهنامة فردوسی، خمسة نظامی و منطق‌الطیرِ عطار، تهران، زوّار.
سلطانی، علی (1354) «سیمرغ در فضای فرهنگ ایران»، مجله نگین، شماره 119، صص 31-37.
----------- (1354) «اشتباهاتی دربارۀ سیمرغ»، مجلۀ نگین، شمارۀ 127، صص 17-51.
سهروردی، شیخ شهاب¬الدین (1332) عقلِ سرخ، تهران، چاپخانة بانکِ ملّیِ ایران.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1375) صور خیال در شعرِ فارسی؛ تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریه بلاغت در اسلام و ایران، چاپِ ششم، تهران، آگه.
---------------------- (1378) ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمة حجت‌الله اصیل، تهران، نی.
شمیسا، سیروس (1377) فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، جلد دوم، تهران، فردوسی.
طباطبایی، احمد (1335) «سیمرغ در چند حماسة ملی»، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارة 36، صص 44-51.
عطار نیشابوری، محمّدبن ابراهیم (1397) منطق¬الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
فتوحی، محمود (1385) بلاغتِ تصویر، تهران، سخن.
فردوسی، ابوالقاسم (1396) شاهنامه، پیرایشِ جلال خالقی¬مطلق، جلد 1 و 3 از دورة چهار جلدی، چاپ دوم، تهران، سخن.
کادن، جی.
ای (1386) فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران، شادگان.
گزیده¬های زاداسپرم (1366) ترجمة محمّدتقی راشد محصّل، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقاتِ فرهنگی.
مختاری، محمد (1369) اسطورة زال (تبلور تضاد و وحدت در حماسه ملی)، تهران، آگه.
مقدسی، مطهربن¬طاهر (1374) آفرینش و تاریخ، مقدمه، ترجمه و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، جلد 1، مجلد اول تا سوم، تهران، آگه.
مولوی، جلال¬الدین محمّد بلخی (1388) غزلیاتِ شمسِ تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر محمّدرضا شفیعی کدکنی، جلد اول، چاپ چهارم، تهران، سخن.
مینُویِ خرد (1391) ترجمة احمد تفضلی، به کوششِ ژاله آموزگار، چاپ پنجم، تهران، توس.
نیما یوشیج (1393) نامه‌ها، تهران، نگاه.
--------- (1394) دربارة هنرِ شعر و شاعری، چاپ دوم، تهران، نگاه.
هنیلز، جان راسل (1383) شناخت اساطیر ایران، ترجمه و تألیف باجلان فرخی، تهران، اساطیر.
یاحقی، محمّدجعفر (1389) فرهنگِ اساطیر و داستان¬واره¬ها در ادبیاتِ فارسی، چاپ سوم، تهران، فرهنگ معاصر.