محل سقوط کیکاووس کجاست؟ (پژوهشی پیرامون جابه‌جایی اساطیر)
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
وحید رویانی
1
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه گلستان، ایران )
کلید واژه: کاووس, ساری, سیراف, اسرافیل, نمرود,
چکیده مقاله :
داستان رفتن کیکاووس به آسمان و سقوط او سه بار در شاهنامه آمده که محل سقوط او یک بار بیشه شیرچین، و دو بار دیگر «ساری» ذکر شده است. در شاهنامه ثعالبی و معجمالبلدان این نام سیراف ضبط شده و در دیگر متون «شیرچین آمل، شهر چین، همچنین، شیرحین، شیرﺤﺋڹ، شرحین، شبیرچین، تن کابن، نارون، دریای گرگان»، که به لحاظ جغرافیایی هیچ ارتباطی با هم ندارند. این مسئله تنها به وسیله اسطوره شناسی تطبیقی حل می شود. اسطورة کاووس با داستان نمرود آمیخته شده است. یکی از اجزای اسطوره کاووس ماجرای تعقیب او توسط نریوسنگ و سقوط به دریای فراخکرد است که این بخش در اساطیر با فرشته اسرافیل که به لحاظ کارکرد به نریوسنگ شباهت دارد و در داستان نمرود نیز نقش دارد، جابه‌جا شده و صورت های گوناگون نام اسرافیل، از جمله سراف و سرافین، به عنوان محل سقوط کاووس ضبط شده است.
The story of Kaykavus ascent to sky and his falling has mentioned three times in the Shahnameh: One at ShirchinAmol Grove. Another, his falling place were listed "Sari".This name is recorded in the other texts as“Shahre chin, ShirchineAmol, Shirhin, Ahabire chin, Sharhin, Hamchenin, Tonekabon, Narvan, DaryayeGorgan, Sari, Siraf ,…Which these names geographically are unrelated.This problem can be solved only by comparative mythology.The myth of KayKavus in different parts is mixed with the story of Nimrod and Abraham in Islamic narratives.One of the components of Kaus's myth is the story of his pursuit byNerioseng and falling into the FarakhKard sea,Probably this section has been replaced by myth of Israfilangel, And various forms of this angel's name, including seraph and seraphine, which are also recorded in Persian and Arabic texts have been recorded as the place of the fall of Kavus.And because the scribes were not familiar with the name, they changed it to other forms.
آیدنلو، سجاد (1388) «ارتباط اسطوره و حماسه بر پایه شاهنامه و منابع ایرانی»، از اسطوره تا حماسه، تهران، سخن، 23- 62.
--------- (1388) «نشانه¬های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه»، از اسطوره تا حماسه، تهران، سخن، 89- 120.
ابشهی، شهاب الدین (1419) المستطرف في كل فن مستظرف، بیروت، عالم الکتب.
ابن اثیر جزری (1371) تاريخ كامل بزرگ اسلام و ايران، ج2، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران، علمی.
ابن انباری، ابوبکر (1424) الزاهر في معاني كلمات الناس، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن عربی، محی الدین (1422) محاضرةالأبرار و مسامرةالأخيار، ج2، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن مهلّب (بی‌تا) مجمل التواريخ و القصص، تصحیح ملكالشعراء بهار و بهجت رمضانی، تهران، چاپ دوم، کلاله خاور.
ابن ندیم، محمد ابن اسحاق (1381) الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر.
اصفهانی (۱۳۸۷) حلیة الأولیاء، ج۱، تصحیح ابونعیم، بیروت، دارالکتب العربی.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم (1363) فردوسی نامه، 3 جلد، تهران، چاپ دوم، علمی.
اوستا (1382) گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران، چاپ هفتم، مروارید.
باقری، معصومه، رستگاری¬نژاد، سحر (1393) «نکته¬ای در ساختار داستان آسمان پیمایی کیکاووس»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 10 (35)، 35- 62.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی (1382) تحریر عربی شاهنامه فردوسی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بهار، مهرداد (1384) پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، چاپ پنجم، آگه.
بهفر، مهری (1394) شاهنامه فردوسی تصحیح انتقادی و شرح تک تک ابیات، جلد 4، تهران، نشر نو.
بیرونی، ابوریحان (1362) تحقیق ماللهند، ج1، ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پاکتچی، احمد (1377) «اسرافیل»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، نشر دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، 286-290.
پورداود، ابراهیم (1377) تفسیر و تألیف یشت¬ها، تهران، اساطیر.
پیرنیا، حسن (1375) تاریخ ایران باستان، ج2، تهران، دنیای کتاب.
---------- (1392) تاریخ کامل ایران، تهران، سما.
ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد (1372) شاهنامه کهن، ترجمه سید محمد روحانی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
جامی، عبدالرحمن (1361) هفت اورنگ، به کوشش مدرس گیلانی، تهران، سعدی.
جعفری دهقی، محمود (1384) «پرواز کیکاوس، مقایسه گزارش دینکرد با شاهنامه»، نامه پارسی، 10 (1)، 13- 28.
حزین لاهیجی، محمد بن ابی طالب (1384) دیوان، به کوشش ذبیح الله صاحبکار، تهران، نشر سایه.
حموی بغدادی، یاقوت (1380) معجم¬البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
خواندمیر، غیاث¬الدین (1380) تاريخ حبيب السير، ج1، تهران، خیام، چاپ چهارم.
دادور، المیرا (1394) «خیال خدایی و بادافره آن در نقدی اسطوره¬ای بر روایت¬های کاووس و ایکاروس»، مجله پژوهش ادبیات معاصر جهان، 5 (20)، 77- 90.
دومزیل، ژرژ (1384) بررسی اسطوره کاووس در اساطیر ایرانی و هندی، ترجمه شیرین مختاریان و مهدی باقی، تهران، قصه.
دینوری، ابوحنیفه (1386) اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، چاپ هفتم.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم (1404) المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، تهران، دفتر نشر کتاب.
راوندی، مرتضی (1382) تاريخ اجتماعى ايران، ج4، تهران، چاپ دوم، نگاه.
روایت پهلوی (1367) ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زمخشری، محمود بن عمر (1407) الکشاف، تصحیح مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی.
ستاری، رضا (1388) «بررسی روند تطوّر شخصیت کاووس از روزگار باستان تا شاهنامه»، مجله تاریخ ادبیات، دانشگاه شهید بهشتی، 15 (60)، 103- 112.
سرکاراتی، بهمن (1385) «جابه‌جایی اساطیر در شاهنامه»، سایه¬های شکار شده، تهران، طهوری، چاپ دوم، 213- 225.
----------- (1385) «بازشناسی بقایای افسانه گرشاسب در منظومه¬های حماسی ایران»، سایه¬های شکار شده، تهران، طهوری، چاپ دوم، 251- 281.
سنایی غزنوی، ابوالمجد (1381) دیوان، به کوشش بدیع¬الزمان فروزانفر و پرویز بابایی، تهران، آزادمهر.
------------------ (1382) حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، به کوشش مریم حسینی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
شاهنامه فردوسی همراه با خمسه نظامی، نسخه معروف به سعدلو (1379) تهران، مرکز دایره¬المعارف بزرگ اسلامی.
شنترینی، ابن بسام (1421) الذخيرة في محاسن أهل الجزيرة، ج3، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
صداقت¬نژاد، جمشید (1374) طومار کهن شاهنامه فردوسی، تهران، دنیای کتاب.
طبری، محمد بن جریر (1375) تاریخ طبری، ج2، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، چاپ پنجم، اساطیر.
طوسی، محمد بن محمود بن احمد (1382) عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، چاپ دوم، علمی و فرهنگی.
طومار نقالی شاهنامه (1391) به کوشش سجاد آیدنلو، تهران، به نگار.
عطار، محمد بن ابراهیم (1385) مصیبتنامه، به کوشش نورانی وصال، تهران، زوار.
عفیفی، رحیم (1383) اساطیر و فرهنگ ایران، تهران، چاپ دوم، توس.
فردوسی، ابوالقاسم (1350) شاهنامه، نسخه بایسنغری، تهران، شورای مرکزی جشن شاهنشاهی.
--------------- (1386) شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، مرکز دایره¬المعارف بزرگ اسلامی.
--------------- (1386) شاهنامه، به کوشش ژول مول، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، چاپ پنجم.
--------------- (1387) شاهنامه، به کوشش فریدون جنیدی، تهران، بنیاد نیشابور و نشر بلخ.
--------------- (1829) شاهنامه، به کوشش ترنر ماکان، کلکته، باپتیست میشن پرس.
--------------- (1877) شاهنامه، به کوشش یوحنا اغوستوس ولرس، لیدن، بریل.
--------------- (614 ) شاهنامه، عکس نسخه خطی فلورانس.
--------------- (731) شاهنامه، عکس دستنویس کتابخانه طوپقاپوسرای استانبول.
--------------- (848) شاهنامه، دستنویس کتابخانه پاپ در واتیکان.
فرنبغ دادگی (1380) بندهش، به کوشش مهرداد بهار، تهران، چاپ دوم، توس.
فروغی، محمدعلی، یغمایی، حبیب (1321) منتخب شاهنامه، تهران، وزارت فرهنگ.
قاآنی شیرازی (1380) دیوان، به تصحیح امیر صانعی، تهران، نگاه.
قزوینی، زکریا بن محمود (1373) آثارالبلاد و اخبارالعباد، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران، امیرکبیر.
قلقشندی، قاضی شهاب الدین (1419) صبح الأعشى في صناعة الإنشاء، ج2، بیروت، دارالکتب العلمیه.
کزّازی، میرجلال الدین (1385) نامه باستان، جلد 2، تهران، چاپ سوم، سمت.
طریحی، فخرالدین (1375) مجمع البحرین، ج5، به کوشش احمد حسینی اشکوری، تهران، مکتبه المرتضویه.
مالمیر، تیمور، محبّی، ناصر (1395) «جابه‌جایی و تداوم اساطیر در قالب کرامات صوفیان»، مجله ادب فارسی دانشگاه تهران، 6 (17)، 17- 26.
مدبری، محمود (1385) «آسمان¬پیمایی کیکاووس و اسطوره اتانه»، مجله مطالعات ایرانی دانشگاه کرمان، 4 (10)، 235- 248.
مستوفی بافقی، محمدمفید (1385) جامع مفيدى، ج3، تهران، اساطیر.
مستوفی قزوینی (1389) نزهه¬القلوب، به کوشش گای لیسترانج، تهران، اساطیر.
مستوفی، حمدالله (1364) تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر.
ملایری، محمد مهدی (1379) تاریخ و فرهنگ ایران در دوره انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، ج6، تهران، توس.
مولوی، جلال الدین محمد (1376) مثنوی معنوی، به کوشش توفیق سبحانی، تهران، چاپ سوم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
میرفخرایی، مهشید (1369) «اسطوره کاووس در گذر زمان»، نشریه فرهنگ، 6 (20)، 197- 216.
مینوی خرد (1379) ترجمه احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ویرایش سوم، توس.
مینوی، مجتبی (1397) نامه تنسر به گشنسب، تهران، چاپ سوم، دنیای کتاب.
ناس، جان (1354) تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، چاپ سوم، پیروز.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1378) کلیات خمسه، به کوشش وحید دستگردی، تهران، چاپ سوم، علم.
نویری، شهاب الدین (1423) نهاية الأرب في فنون الأدب، ج10، قاهره، دارالکتب و الوثائق القومیه.
هفت لشکر (1377) به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Enoch, Noah (1883) The Book of Enoch,Translated from Ethiopic by Richard Laurence, London: SPCK press.
Gigot, Francis (1913) “Seraphim”, Charles George Herbermann, Catholic Encyclopedia, Volume 13, New York: The Encyclopedia Press Inc, 305- 306.
Hirsch, Emil G., Benzinger, Immanuel. (2011) “Seraphim”, Insidour Singer, JewishEncyclopedia, vol 11, London: Funk &Wagnalls Company, 201- 202.
Guiley, Rosemary (2004) The Encyclopedia of Angels, New york: Library of Congress.