بررسی و تحلیل تطبیقی دجال در شعر فارسی و روایات اسلامی
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
الهام نظری
1
(دانشگاه علامه)
اسماعیل تاج بخش
2
(دانشگاه علامه طباطبایی)
کلید واژه: دجال, عیسی مسیح, مهدی صاحبالزمان, روایات اسلامی, شعر فارسی.,
چکیده مقاله :
مسئلۀ دجال در بیشتر ادیان بیان شده و فتنه او به پیامبران یادآوری شده است. نخستین بار در رساله یوحنا به او اشاره شده است. مقصود یوحنا از دجال، کسانی هستند که دربارۀ تجسم مسیح، آراء گوناگون دارند، و نیز هر روحی که تجسم عیسی را انکار کند، دجال است. اما پیش‌زمینه های شکل‌گیری مفهوم دجال را می توان در مباحث مکاشفاتی و فرجام‌شناسانه دوره های اولیه تاریخ یهود، به ویژه در کتاب دانیال یافت. این موضوع در متون اسلامی نیز به صورت-های گوناگون آمده و در مورد اصل آن احتمالاتی داده شده است. برخی معتقدند که شخص است، برخی معتقدند، نوع و وصف است. با ورود مضامین قرآنی و اسلامی به ادب فارسی، مضامین مربوط به دجال نیز مورد استفادۀ شاعران قرار گرفته و در شعرشان انعکاس یافته است. قصد شاعران از بیان این مضامین صرفاً تلمیح نبوده، بلکه از آنها برای بیان دیدگاه های خود در قالب تشبیه و استعاره ، نماد استفاده کرده اند. هر چند دجال شخصیتی منفور است و در شعر فارسی بازتاب گسترده ای نداشته است؛ با وجود این، همین بازتاب کم، ویژه و قابل توجه است.در شعر فارسی «شخص بودن دجال» غالب است و شاعران به احتمالات دیگری که در متون اسلامی دربارۀ او داده شده است توجهی ندارند.این مقاله، چگونگی بازتاب دجال در دوحیطه متون اسلامی و شعر فارسی را دربخش های جداگانه بررسی کرده و درضمن نتیجه گیری، مقایسه ای میان این دو حیطه در این موضوع به عمل آورده است.
The issue of the Antichrist has been mentioned in most religions and his sedition has been reminded to the prophets as first mentioned of him in the Epistle of John. According to John, the Antichrist is any one who has different opinions about the embodiment of Christ, and any spirit that denies the embodiment of Jesus is the Antichrist. But the background to the formation of the concept of the Antichrist can be found in the apocalyptic and revelationtic discussions of the early periods of Jewish history, especially in the book of Daniel. This issue has been mentioned in various forms in Islamic texts and some possibilities have been given about its origin. Some believe that he is a person and some believe that he is a type and a description.With the introduction of Quranic and Islamic themes in Persian literature, themes related to the Antichrist have also been used by poets and have been reflected in their poetry. The poets' intention in expressing these themes was not merely an allusion, but they used them to express their views in the form of similes, metaphors and symbols. Although the Antichrist is a hated figure and has not been widely reflected in Persian poetry; Nevertheless, this reflection is low, special and significant. In Persian poetry, "the person of the Antichrist" is predominant and poets do not pay attention to other possibilities given about him in Islamic texts. This article has examined the reflection of the Antichrist in two areas of Islamic texts and Persian poetry in separate sections and, in conclusion, has made a comparison between these two areas in this regard.
ابن ماجه (بی¬تا) سنن، ج2، بیروت، دارالفکر.
ابن منظور، محمد ابن مکرم (1400) لسان¬العرب، بی¬جا، دارالمعارف.
ابن داوود (1410ق/1990م، ) سنن، ج2، بیروت، دارالفکر.
ادیب الممالک فراهانی، محمدصادق (1355) دیوان اشعار، تصحیح وحید دستگردی، تهران، کتابفروشی فروغی.
الهامی، داوود (1377) آخرین امید، قم، مکتب¬السلام، چاپ دوم.
امیر خسرو دهلوی، ناصرالدین (1361) دیوان اشعار، به اهتمام م، درویش، تهران، جاویدان.
انوری، اوحدالدین (1372) دیوان اشعار، ج1، به اهتمام محمد تقی، مدرس رضوی، تهران، علمی- فرهنگی.
بخاری (1401ق/1981م) صحیح، ج8، بیروت، دارالفکر.
بهار، محمدتقی (1365) نغمۀ کلک بهار، به کوشش محمود رفعت، تهران، علمی.
ترجمه کتاب مقدس ( ترجمه¬ هزاره نو) (2017م) انگلستان، ایلام.
جمعی از نویسندگان (1375) چشم به راه مهدی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
حائری الیزدی، علی (1422) الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، ج1، بیروت، موسسه الاعلمی.
حلّی، حسن بن سلیمان، المحتضر، [بی¬جا]، المکتبة الحیدریة، 1424ق/ 1382ش.
خاقانی، بدیل¬الدین (1375) دیوان اشعار، ج1، ویراستۀ جلال الدین کزازی، تهران، مرکز.
خزائلی، محمد (1350) اعلام قرآن، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
دمیری، شیخ کمال¬الدین (1389) حیاةالحیوان الکبری، ج1، تهران، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی.
دهخدا، علي¬اكبر (1377) لغت¬نامه، زير نظر دكتر معين و جعفر شهيدي، تهران، دانشگاه تهران.
رضی، هاشم (1380) حکمت خسروانی، [بی¬جا]، بهجت.
سعدی شیرازی، مصلح¬الدین (1340) کلیات سعدی، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، کانون معرفت.
سبزواری، حمید (1368) دیوان اشعار، بامقدمه¬ آیت¬الله خامنه¬ای وصادق آینه¬وند، تهران، کیهان.
سنایی، ابوالمجد (1341) دیوان اشعار، با سعی واهتمام مدرس رضوی، تهران، کتابخانۀ ابن سینا.
سوزنی سمرقندی، شمس¬الدین (1338) دیوان اشعار، تصحیح ناصرالدین شاه¬حسینی، تهران، امیرکبیر.
سیف فرغانی (1341) دیوان، ج1، به اهتمام وتصحیح ذبیح¬الله صفا، تهران، دانشگاه تهران.
شاه¬نعمت¬الله ولی (1355) کلیات اشعار، به سعی جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت¬الله ولی.
شبستری، شیخ محمود (1382) گلشن راز، محمد رضا برزگر، تهران، زوّار.
شریف قرشی، باقر (1384) زندگانی خاتم الاوصیاء امام¬المهدی (عج)، ترجمه ابوالفضل اسلامی، قم، فقاهت.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1357) از زبان برگ، تهران، توس.
صائب تبریزی، محمدعلی (1383) دیوان اشعار، ج 1، 2و 3، تهران، علم.
صدوق، (1405ق/1363ش)، کمال الدین و تمام النعمة، قم، مؤسسة النشرالاسلامی.
صفای اصفهانی، محمدحسین (1337) دیوان اشعار، به اهتمام و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، اقبال و شرکاء، عبدالکریم، عبدالرحیم (1388) منتهی¬الإرب، ج2، تهران، دانشگاه نهران، موسسه انتشارات.
عراقی، فخرالدین (1375) کلیات اشعار، به کوشش سعید نفیسی، تهران، کتابخانۀ سنایی.
عطار، فریدالدین (1375) کلیات اشعار، به کوشش سعید نفیسی، تهران، کتابخانۀ سنایی.
عزیزی، احمد (1386) قوس غزل، تهران، کتاب نیستان.
عماد زاده، حسین (1362) زندگانی حضرت صاحب¬الزمان، تهران، قائم.
الفیومی، احمد بن محمد (1405) المصباح المنیر، تهران، دارالهجر.
قاآنی شیرازی، حبیب¬الله (1336) دیوان، تصحیح و مقدمۀ محمدجعفر محجوب، [بی¬جا]، [بی-نا].
قزوینی، زکریا (1345) عجایب¬المخلوقات و غرایب¬الموجودات، به تصحیح و مقدمه منوچهر ستوده، تهران، [بی نا].
گلی، احمد و رجبی، رقیه، (89) ، «بازتاب تصویر دجال در شعر فارسی»، دوفصلنامۀ تخصصی علامه، سال دهم، شماره 26، صص148-127.
المتقی الهندی، 1409ق/1989م، کنزالعمال، ج14و16، بیروت، مؤسسة الرسالة.
مجلسی، محمّد باقر (1362) بحارالانوار، ج13، ترجمۀعلی دوانی، تهران، جاویدان.
مسلم النیسابوری [بی¬تا] صحیح، ج8، بیروت، دارالفکر.
معلوف، لوئیس (1381) المنجد، تهران، ایران.
مکارم الشیرازی، ناصر (1357) مهدی، انقلابی بزرگ، قم، هدف.
مولوی، جلاالدین (1379 الف) مثنوی معنوی، به سعی و اهتمام رینولد نیکلسون، تهران، امیرکبیر.
------------- (1379ب) کلیات شمس تبریزی، به اهتمام جواد اقبال، با مقدمۀ جواد سلماس¬زاده، تهران، اقبال.
نسیمی، عمادالدین (1372) زندگی و اشعارعمادالدین نسیمی، به کوشش یدالله جلالی پندری، تهران، نشرنی.
نورعلیشاه اصفهانی (1349) دیوان، به سعی جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت الله ولی.
نظامی گنجوی، ابومحمد (1378) اقبال¬نامه یا خردنامه، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره.
هاكس (1377) قاموس كتاب مقدس، تهران، اساطير.
هیثمی (1408ق/1988م) مجمع الزوائد، ج1، بیروت، دارلکتب العلمیه.
یاحقی، محمدجعفر (1369) ، فرهنگ اساطیر و اشارات ادبیات فارسی، تهران، سروش.
Barkun, Micheal (1994) Religion and God, London, chapel Hill.
Society of Gentlemen (1915) Encyclopedia Britannica, vol2, Cambridge, Cambridge University Press.
James Hasting (1980) Encyclopedia of Religion and Ethics, vol1, Edinburgh, T&T, Clark.
Herbermann, Charles George (1907) The Catholic Encyclopedia, New York, The Robert Appleton Company (RAC).
Pink, A, W (1988) The Antichrist A Systematic Study of Satans Counterfeit Christ, USA, Kregel Publications.