تحلیل گفتمانی ادبیات متعهد و اجتماعی با تکیه بر نظرگاه «اخوان ثالث»
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
مریم مشرًف
1
(دانشگاه شهید بهشتی تهران)
کلثوم میری اصل
2
(دانشگاه شهید بهشتی تهران)
کلید واژه: تحلیل گفتمان ادبیات متعهد لاکلا موفه اخوان‌ثالث,
چکیده مقاله :
تحليل گفتمان به عنوان رویكردي زبـان‌شناسـي از علـوم اجتمـاعي بـه بررسـي چگونگي پيوند آثار اديبان با محيط اجتماعي و تأثير اين محيط بر روش و اسلوب آنها مي‌پردازد. گفتمان ادبیات متعهد و اجتماعی از گفتمانهای شناخته شده در حوزه ادب معاصر است که در این مقاله با استفاده از نظریه های لاکلا و موفه به تحلیل و بررسی علل شکل‌گیری و رویکرد «اخوان» در دفاع از این گفتمان می‌پردازیم. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که گره‌خوردگی و پیوند ادبیات و جامعه باعث می‌شود که اخوان به عنوان سوژه تحت‌تأثیر کارکردهای گفتمانی زبانی و غیر زبانی و قدرت پشت گفتمانی ناشی از رویدادهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در بستر تاریخی مورد نظر، در موقعیت‌سوژگی قرار گیرد و با ایجاد بحران و ساختارشکنی در گفتمانهای رقیب (موج نو، رمانتیک فردی و ادبیات فرم‌گرا) و درک دال‌های خالی گفتمانهای غیر خودی (توجه و تعهد ادبیات به مردم و جامعه) به تثبیت نظام گفتمانی خود بپردازد. وی در نظام معنایی گفتمان خودی، جامعه و نیازهای آن را (متغیر مستقل) اعم از هنر و ادبیات (متغیر وابسته) می‌داند و با تأکید بر دال مرکزی گفتمان خودی، دیگر دال های شناور (هنر، هنرمند، غزل، شعر و شاعر) را تعریف می‌کند و با استفاده از راهبردهای حاشیه‌رانی، برجسته‌سازی و غیریت‌سازی سعی دارد تا گفتمان خودی را تقویت و گفتمانهای غیر خودی را تضعیف کند.
Discourse analysis as a linguistic approach to social science examines how literary works relate to the social environment and how these environments influence their method and style. Discourse of “committed and social literature” is one of the well-known discourses in contemporary literature which is analyzed in this paper, using Laclau and Mouffe’s method. Here, the formation of this discourse and Akhavān-Sālesʾs approach to it has been studied. It is shown in this paper that the relationship between literature and society causes Akhavān-Sāles as subject to be influenced by linguistic and non-linguistic discourse functions and the power behind the discourse. He consolidated his discourse system by creating deconstruction in rival discourses (Moje-no, Individual Romance, and Formalist Literature) and understanding the empty pointers of non-own discourses (literature's attention and commitment to people and society). In the semantic system of his own discourse, he considers society and its needs (as an independent variable) including art and literature (as a dependent variable) and by emphasizing the centeral pointer of one’s own discourse, he defines other floating pointers (such as art, artist, Ghazal, poem and poet). Using some strategies mentioned in this research, he seeks to strengthen his own discourse and weaken non- own discourses.
آبراهامیان، یرواند (1389) تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران، نی.
-------------- (1394) ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران، نی.
آرین‌پور، امیرحسین (1346) «شعر، رسالت شاعر و زمینه اجتماعی»، پنجمین ماهنامه فردوسی، شهریور، صص 24-30.
آشوری، داریوش (1343) «تعهد»، مجله آرش، شماره 9، صص 42-46.
-------------- (1370) «سیری در سلوک اخوان ثالث»، در ناگاه غروب کدامین ستاره؛ یادنامه مهدی اخوان ثالث م-امید، محمد قاسم زاده و سحر دریایی، تهران، بزرگمهر.
اخوان ثالث، مهدی (1336) «فصولی پراکنده درباره اینکه نیما مردی بود مردستان»، اندیشه و هنر، دوره سوم، شماره 9، صص 654- 674.
-------------- (1344) از این اوستا، تهران، مروارید.
-------------- (1348الف) آخر شاهنامه، تهران، مرواريد.
-------------- (1348ب) بهترین امید، تهران، میهن.
-------------- (1369) بدعت¬ها و بدایع نیمایوشیج، تهران، زمستان.
-------------- (1372) حریم سایه‌های سبز (مجموعه مقالات1)، زیر نظر مرتضی کاخی، تهران، زمستان.
-------------- (1373) حریم سایه‌های سبز (مجموعه مقالات 2)، زیر نظر مرتضی کاخی، تهران، زمستان.
-------------- (1386) زمستان (مجموعه شعر)، تهران، زمستان.
استعلامی، محمد (2536) بررسی ادبیات امروز ایران، تهران، امیرکبیر.
امن¬خانی، عیسی (1392) اگزیستانسیالیسم و ادبیات معاصر ایران، تهران، علمی.
امین، سید حسن (1384) ادبیات معاصر ایران، تهران، دایره¬المعارف ایران‌شناسی.
باقری ده‌آبادی، علیرضا و دیگران (1396) «پویایی‌بخشی به نظریه گفتمان در مسائل اجتماعی ایران از طریق کاربست ارتباطات آیینی»، راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال ششم، شماره 22، صص 83-116.
براهنی، رضا (1344) طلا در مس (در شعر و شاعری)، تهران، چهر.
بهبهانی، سیمین (1370) «راوی وضع زمانه گاه با ناله گاه با فریاد» در ناگاه غروب کدامین ستاره؛ یادنامه مهدی اخوان ثالث م-امید، محمد قاسم زاده و سحر دریایی، تهران، بزرگمهر.
پارسا، سید احمد و فرشاد مرادی (1393) «بررسی سمبولیسم اجتماعی در سروده‌های دهه سی مهدی اخوان ثالث با تکیه بر کودتای 28 مرداد سال 1332»، مجله شعرپژوهی، بوستان ادب شیراز، سال ششم، شماره اول، صص 55- 70.
پورنامداریان، تقی (1390) سفر در مه (تأملی در شعر احمد شاملو)، تهران، سخن.
تاجیک، محمدرضا (1377) گفتمان، پادگفتمان و سیاست، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
ترابی، علی‌اکبر (1370) جامعه‌شناسی و ادبیات (شعر نو هنری در پیوند با تکامل اجتماع)، تبریز، نوبل.
تسلیمی، علی (1383) گزاره‌هایی در ادبیات معاصر ایران (شعر)، تهران، اختران.
تلطف، کامران (1393) سیاست نوشتار: پژوهشی در شعر و داستان معاصر، ترجمه مهرک کمالی، تهران، نامک.
جعفری، سیاوش (1394) شعر نو در ترازوی تاویل (نگاهی به مهم ترین تاویل های شعر نو از آغاز تا امروز)، تهران، مروارید.
حریری، ناصر (1368) درباره هنر و ادبیات؛ گفت‌و‌شنودی با مهدی اخوان‌ثالث، علی موسوی‌گرمارودی، بابل، کتابسرای بابل.
حسن‌پور آلاشتی، حسین و عیسی امن‌خانی (1386) «اگزیستانسیالیسم و نقد ادبی؛ بررسي رابطه اگزيستانسياليسم با نقد ادبي، جایگاه فیلسوفان این روش فلسفی در مباحث نقد ادبی و بازتاب این مباحث در ادبیات معاصر ایران»، پژوهشهای نقد ادبی، سال چهارم، شماره 17، صص 9-34.
حسن‌لی، کاووس (1386) گونه‌های نوآوری در شعر معاصر ایران، تهران، ثالث.
حسنی، لیلا (1395) «ادبیات متعهد در ادبیات معاصر ایران (با محوریت اشعار نیما، اخوان ثالث و شاملو)» دومین کنفرانس بین المللی ادبیات و پژوهش های تطبیقی در آن، گلستان، https://www.
civilica.
com/Paper-ICLCS02-ICLCS02_073.
html حسین‌پور چافی، علی (1390) جریان¬های شعر فارسی معاصر (از کودتای 1332 تا انقلاب 1357)، تهران، امیرکبیر.
حسینی‌زاده، سید محمدعلی (1383) «نظریه گفتمان و تحلیل سیاسی»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 28، صص 181-212.
داراب‌پور، عیسی و زینب افضلی (1390) «جریان سمبولیسم اجتماعی در شعر مهدی اخوان ثالث»، پژوهشهای نقد ادبی و سبک شناسی، سال دوم، شماره 6، صص 79- 94.
درستی، احمد (1381) شعر سیاسی در دوره پهلوی دوم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
دستغیب، عبدالعلی (1348) سایه روشن شعر نو پارسی، تهران، فرهنگ.
---------------- (1371) گرایش‌های متضاد در ادبیات معاصر ایران، تهران، خنیا.
روزبه، محمدرضا (1381) ادبیات معاصر ایران (شعر)، تهران، روزگار.
رویایی، یدالله (1357) هلاک عقل به وقت اندیشیدن، ، تهران، مروارید.
زرقانی، مهدی (1384) چشم‌انداز شعر معاصر ایران، تهران، ثالث.
زرین‌کوب، حمید (1358) چشم‌انداز شعر نو فارسی (مقدمه بر شعر نو، مسائل و چهره‌های آن)، تهران، طوس.
سارتر، ژان پل (1348) ادبیات چیست، ترجمه ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی، تهران، زمان.
سام خانیانی, علی اکبر و زهره مهدوی (۱۳۸۹) تحلیل جامعه شناختی اشعار اخوان ثالث، نخستین همایش ملی ادبیات فارسی و پژوهشهای میان رشته ای، بیرجند، دانشگاه بیرجند، https://www.
civilica.
com/Paper-NCPLIR01-NCPLIR01_036.
html سلطانی، علی¬اصغر (1383) «تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش»، علوم سیاسی، شماره 28، صص 153-180.
شاملو، احمد (1343) «حرف‌هایی از الف.
بامداد»، اندیشه و هنر، دوره پنجم، شماره 2، فروردین، صص 133-147.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380) ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران، سخن.
---------------------- (1392) حالات و مقامات م.امید، تهران، سخن.
شیوا، محمدعلی (1394) اخوان، صائب و سبک هندی، تهران، پرنیان خیال.
علوی، بزرگ (1386) تاریخ ادبیات معاصر ایران (نظم و نثر)، تهران، جامی.
قانون¬پرور، محمدرضا (1395) منادیان قیامت: نقش اجتماعی - سیاسی ادبیات معاصر ایران، ترجمه مریم طرزی، تهران، آگه.
کاخی، مرتضی (1370) ناگاه غروب کدامین ستاره (یادنامه مهدی اخوان ثالث م.
امید)، تهران، بزرگمهر.
----------- (1382) صدای حیرت بیدار: «گفت¬وگوهای مهدی اخوان ثالث»، تهران، زمستان.
کریمی حکاک، احمد (1389) طلیعه تجدد در شعر فارسی، ترجمه مسعود جعفری، تهران، مروارید.
کسرایی، محمدسالار و علی پوزش‌شیرازی (1388) «نظریه گفتمان لاکلا و موفه ابزاری کارآمد در فهم و تبیین پدیده¬های سیاسی»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره سی و نهم، شماره 3، صص 339-360.
کولایی، الهه (1387) استالینیسم و حزب توده ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
گلسرخی، خسرو (1336) سیاست هنر، سیاست شعر، تهران، حامد.
لطفی‌پور ساعدی، کاظم (1372) «درآمدی به سخن¬کاوی»، مجله زبان¬شناسی، دوره دهم، شماره 1، صص 69-78.
لنگرودی، شمس (محمدتقی جواهری گیلانی) (1370) تاریخ تحلیلی شعر نو، جلد اول و دوم، تهران، مرکز.
محسنی نیا، ناصر و فائزه رحیمی (1391) «بررسی و مقایسه اشعار اجتماعی و انسان‌گرایانه مهدی اخوان ثالث و ایلیا ابوماضی»، ادبیات تطبیقی (دانشگاه شهید باهنر کرمان)، سال سوم، شماره 6، صص 161-185.
مسکوب، شاهرخ (1368) «نگاهی به شعر متعهد فارسی در دهه 30 و 40»، ایران¬نامه، سال هفتم، شماره 28، صص 555-583.
مطهری، محمدعلی (1391) «بررسی شعر اخوان ثالث با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی»، پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران، تهران.
ملک‌پایین، مصطفی و دیگران (1395) «جستار برون‌متني و درون‌متني اشعار متعهد نيما يوشيج در دهه‌هاي بيست و سي»، فصلنامه پژوهشهای ادبی، سال سیزدهم، شماره 53، صص 123-150.
نجفی، ابوالحسن (1345) «سارتر و ادبیات»، جنگ اصفهان، دفتر سوم، تابستان، صص 13-28.
نش، کنت (1390) جامعه¬شناسی سیاسی، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران، کویر.
نصراصفهانی، محمدرضا و میلاد شمعی (1388) «نقد جامعه‌شناسی رمانِ جای خالی سلوچ»، جامعه‌شناسی کاربردی، سال بیستم، شماره 4، صص 151-168.
نوری، نورالدین (1385) نخستین کنگره نویسندگان ایران، تهران، اسطوره.
نوری، علیرضا (1387) «نگاهی به شعر اجتماعی مهدی اخوان‌ثالث»، زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی اراک)، شماره 14، صص 151-168.
نوری علاء، اسماعیل (1347) «ارزش‌های اجتماعی شعر»، آرش، شماره 17، اردیبهشت و خرداد، صص 83-99.
---------------- (1348) صور و اسباب در شعر امروز ایران، تهران، بامداد.
وفایی، عباس علی (1387) سفر در آیینه (نقد و بررسی ادبیات معاصر)، تهران، سخن.
هوراث، دیوید (1377) «نظریه گفتمان»، ترجمه سید علی¬اصغر سلطانی، علوم سیاسی، شماره 2، صص 156-183.
یاحقی، محمدجعفر (1375) سبوی تشنه؛ تاریخ ادبیات معاصر ایران، تهران، جامی.
--------------- (1388) جویبار لحظه‌ها: جریان‌های ادبی معاصر ایران، تهران، جامی.
یوشیج، نیما (علی اسفندیاری) (1355) ارزش احساسات و پنج مقاله در شعر و نمایش، تهران، گوتنبرگ.
Dabashi, Hamid (1985) “The Poetics of Politics: Commitment in Modern Persian Literature”, Iranian Studies, Vol. 18, No. 2/4.
Fasold, Ralph (1990) Sociolinguistics of language, Oxford, Blackwell.
Jaworski, Adam and Nikolas Coupland (2006) The discourse reader ,Edition: 2. Ed, London [u.a.], Routledge.
Jorgensen Marianne aand Louis Phillips (2002) Discourse analysis as theory and method, London, Sage.
Josef Alavi, Samad (2013) The Poetics of Commitment in Modern Persian: A Case of Three Revolutionary Poets in Iran, Academic dissertation for the Doctor of Philosophy, University of California, Berkeley.
Harris, Zellig S. (1952) “Discourse Analysis”, Language, Vol. 28, No. 1.
Laclau.E and Mouffe (2001) Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics ) London:Verso.
Paltridge, Brian (2012) Discourse analysis: an introduction, London[u.a.], Bloomsbury.
Stubbs, Michael (1983) Discourse Analysis, Oxford, Blackwell.
Tenorio, Hidalgo Encarnacion (2011)“Critical Discourse Analysis, An overview”, Nordic Journal of English Studies, vol 10, No 1.
Torfing , Jacob (1999) New Theories of Discourse Laclau, Mouffe and ŽiŽek, Oxford, Blackwell.
Whiting, Charles G (1984) “The Case for "Engaged" Literature”, Yale French Studies, Vol 1, No. 1.
Widdowson, Henry George (2004) Text, Context, Pretext. Critical Issues in Discourse Analysis, Oxford, Blackwell.
Wodak, Ruth and Michael Meyer (2009) Critical Discourse Analysis: History, Agenda, Theory and Methodology, London, Sage.