سنجش انتقادی داستان «رستم و شغاد» (بر مبنای سه چاپ از شاهنامه)
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
محمود حسن آبادی
1
(ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه سیستان و بلوچستان)
لیلا شیرازی
2
(ادبیات و علوم انسانی)
کلید واژه: شاهنامه رستم و شغاد نسخه‌پردازی کتابت کاتب,
چکیده مقاله :
در فرهنگ ایران، شاهنامه از ارجمندترین آثار است و همواره مورد توجه همه طبقات مردم بوده است. کاتبان و نسخه نویسان بسیاری به استنساخ آن پرداخته اند و از این راه دستنویس های متعددی از آن به وجود آمده است. اختلافات و تفاوت‌های بسیار در ضبط ابیات، مصراع ها، تعبیرات و کلمات، میان این دستنویس ها و به تبع آنها میان چاپ های متعدد شاهنامه راه یافته است. در زمینۀ بررسی چاپ های شاهنامه، مینوی، نوشین، دیویس، خطیبی و آیدنلو پژوهش هایی انجام داده اند، امّا در باب اختلاف چاپ ها و دستنویس های داستان رستم و شغاد که از داستان‌های مهم و برجسته بخش پهلوانی شاهنامه است، تاکنون پژوهش مستقلی انجام نشده است. با توجه به اهمیت موضوع، نویسندگان جستار حاضر، با هدف بررسی اختلافات میان چاپ ها و گاهی نسخه های شاهنامه در داستان رستم و شغاد، سه چاپ خالقی مطلق، مسکو و ژول مول را مبنای کار قرار داده اند و با روشی سنجشی - تحلیلی، به استخراج، طبقه بندی، تحلیل و سرانجام تلاش برای یافتن منشأ و علت اختلافات پرداخته-اند. برآیند تحقیق آنکه: ابیات افزوده شده به این داستان (یازده بیت)، عمدتاً با انگیزه کامل کردن ساختار یا شخصیت‌پردازی داستان و یا افزودن بار معنایی و عاطفی آن از سوی کاتب صورت گرفته است. این افزودگی‌ها را عمدتاً با بهره‌گیری از قاعده «اصالت ضبط مختصر» می‌توان تشخیص داد؛ و در دخل و تصرفات آوایی و واژگانی نیز گرچه علل مختلفی می‌توان یافت؛ سبب اصلی، ساده کردن متن و آوردن آن به محدوده درک و فهم مخاطب بوده است؛ این گونه دخل و تصرف‌ها را عمدتاً می‌توان بر اساس قاعده «ارجحیت ضبط دشوارتر» مشخص ساخت. به هر روی، عدم رعایت امانت از سوی کاتبان مسبب همه دخل و تصرف‌هاست. نتایج فوق، تنها مربوط و محدود به همین داستان است و در دیگر بخش‌های شاهنامه، یقیناً دلایل و عوامل دیگری برای دخل و تصرف‌ها می‌توان یافت.
Shahnameh is one of the most valuable works in Iranian culture and has always been of interest to people from all walks of life. Many scribes and copywriters have reproduced it and this has produced many manuscripts.There have been many differences and discrepancies in the writing of verses, interpretations and words between these manuscripts and, consequently, between the numerous editions of the Shahnameh. Minovy, Nooshin, Davies, Khatibi and Aidenlo have done some research on Shahnameh publications but no independent research has ever been conducted on the differences and discrepancies in those editions of the story of Rostam and Shoghad, which is one of the most important and prominent stories of Shahnameh. Regarding the importance of this issue, the authors of this paper, with the aim of examining the differences among the editions and manuscripts of Shahnameh in the story of ‘Rostam and Shoghad’, have focused on three editions of Shahnameh (I.e. the editions of Khaleghi, Moscow and Mohl) and by applying a comparative-analytical method, they have extracted, classified, analyzed and ultimately attempted to find the sources and causes of these differences and discrepancies.The results of this study indicate that the the main motivations to add verses (eleven verse) by the scribes have been the completion of the structure or characterization of the story, or to add to its semantic and emotional aspect. These additions can be identified mainly by the principle of "authenticity of the brief recording". Although there are various causes in phonetic and lexical interference, the main reason was to simplify the text and bring it to the audience's understanding. In any case, the main reason for all these interferences is the lack of copyright loyalty to the original text. It is worth noting that the results of this essay are restricted to this story and ought not to be generalized to every story of Shahnameh.
آبادی باویل، محمّد (1350) آیین¬ها در شاهنامه¬ فردوسی، تبریز، دانشگاه تبریز، کمیته¬ استادان.
آیدنلو، سجاد (1389) «ویرایشی دیگر از شاهنامه (2)»، آینه¬ میراث، دوره جدید، شماره 47، پاییز و زمستان، صص 5-36.
---------- (1394) «معرفی و بررسی دو تصحیح تازۀ شاهنامه»، آینه¬ میراث، دوره¬ جدید، سال سیزدهم، ضمیمه شماره 40، صص 9-144.
البنداری، الفتح بن علی (1932م/1350هـ) الشاهنامه، صححها و علق علیها عبدالوهاب عزام، الطبعۀ الاولی، مصر، مطبعۀ دارالکتب المصریۀ بالقاهرۀ.
خالقی مطلق، جلال (1354) «قواعد و ضوابط تصحیح متن شاهنامه»، جستارهای ادبی (نشریه¬ دانشکده¬ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد)، شماره 44، صص 716-763.
---------------- (1365) «یادداشت¬هایی در تصحیح انتقادی بر مثال شاهنامه (2)»، ایران¬نامه، شماره 17، صص 47-75.
--------------- (1385) «دانشی به نام شاهنامه¬شناسی»، متن¬شناسی شاهنامه¬ فردوسی، به کوشش منصور رستگار فسایی، چاپ اول، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
--------------- (1388) گل¬رنج¬های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران، ثالث.
--------------- (1391) مقدمه¬ای بر شاهنامه فردوسی، تهران، مرکز دائرة¬المعارف بزرگ اسلامی.
خطیبی، ابوالفضل (1382) «کاتب خوش¬ذوق و دردسر مصحح»، نشریه دانش، سال بیستم، شماره 3، پاییز، صص 18-26.
------------- (1385) دربارۀ شاهنامه (برگزیده مقاله¬های نشر دانش 11)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
خلف تبریزی، محمدحسین (1357) برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمد معین، تهران، امیرکبیر.
دهخدا، علی¬اکبر (1363) امثال و حکم، جلد اول، چاپ ششم، تهران، چاپخانه¬ سپهر.
------------- (1377) لغت¬نامه، تهران، دانشگاه تهران.
رستگار فسایی، منصور (به کوشش) (1385) متن¬شناسی شاهنامه¬ فردوسی، تهران، میراث مکتوب.
ریاحی، محمدامین (1385) «جهان شاهنامه¬شناسی»، متن¬شناسی شاهنامه¬ فردوسی، به کوشش منصور رستگار فسایی، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
عثمان اوف، محمد نوری (۱۳۵۲) «اصول تهیۀ متن انتقادی شاهنامه¬ فردوسی (بحث پیرامون شاهنامه فردوسی)»، مجله¬ گوهر، شماره ۱۰، آبان، صص 937-941.
فردوسی، ابوالقاسم (1363) شاهنامه، تصحیح ژول مول، جلد چهارم، چاپ سوم، تهران، شرکت سهامی کتاب¬های جیبی.
-------------- (1386) شاهنامه، به کوشش مهدی قریب، جلد دوم، تهران، دوستان.
-------------- (1391) شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر پنجم، تهران، مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
-------------- (1967) شاهنامه فردوسی، تصحیح م. ن. عثمانوف، زیر نظر ع. نوشین، جلد 6، مسکو، ادارۀ انتشارات دانش، شعبۀ ادبیات خاور.
قائمی، فرزاد و محمدجعفر یاحقی (1388) «اسب؛ پرتكرارترين نمادينۀ جانوري در شاهنامه و نقش آن در تكامل كهن¬الگوي قهرمان»، متن¬پژوهي ادبي (زبان و ادب پارسي)، دورۀ سیزدهم، شماره 42، زمستان، صص 9-26.
مایل هروی، نجیب (1369) نقد و تصحیح متون، مشهد، بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
محجوب، محمدجعفر (1350) سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، دانش¬سرای عالی.
مینوی، مجتبی (1351) «فردوسی ساختگی و جنون اصلاح اشعار قدما»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 79 و 80، اسفند، صص 1-18.
نوشین، عبدالحسین (1367) سخنی چند دربارۀ شاهنامه، به کوشش م.
گودرز، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
---------------- (1385) واژه¬نامک، فرهنگ واژه¬های دشوار شاهنامه، تهران، معین.
یارشاطر، احسان (1367) «طبع انتقادی شاهنامه»، ایران¬نامه، شماره 23، بهار، صص 481-489.
Davis, Dick (1999) “Rustam-I Dastan”, Iranian Studies, Vol. 32, No.2, The uses of Guile، Literary and historical moments (Spring, 1999), pp. 231-241.
------------ (2001) “Interpolations to the text of the Shahnameh، An introductory typology”, Persica, XVII, pp. 35-49.
Peacock, A. C. S. (2018) “Firdawsi’s Shahnama in its Ghaznavid Context”, Iran, 56, 1, 2-12.