بازشناخت نادره‌زنان در «صفوة الصفا»
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
آذر اکبرزاده ابراهیمی
1
(دانشگاه پیام نور)
زهرا اختیاری
2
(دانشگاه فردوسی مشهد)
کلید واژه: زنان صوفی صفوة الصفا شیخ صفی الدّین اردبیلی ابن بزاز اردبیلی,
چکیده مقاله :
«صفوة الصفا» کتابی عرفانی است که «ابن بزّاز» در قرن هشتم آن را در شرح کرامات شیخ صفی الدّین اردبیلی (650- 735 ه.ق) تألیف نمود. این کتاب که در اواخر دورۀ مغول نگارش یافته، همواره به عنوان یک سند تاریخی به شمار می‌رفته است؛ زیرا بیانگر ویژگی های عرفان و تصوّف این دوره به ویژه غرب ایران بوده است. احراز هویت شخصیت های این کتاب که برخی تاکنون به هیچ نحو بررسی نشده اند، اطلاعات ما را دربارۀ زنان صوفی و عارف پیش از صفویه افزایش می دهد. در این جستار با غور و استقصایی که مبتنی بر کتاب «صفوة-الصفا»ست، نقش موثّر زنان در این دوره نمایانده شده است. زنانی که برخی از آنان جزء عارفان و مریدان شیخ صفی بودند و برخی علاوه بر گرایش‌های عرفانی به دلیل تأثیرگذاری بر حکومت و اجتماع، در تاریخ این دوره حائز اهمیت اند. در این پژوهش پس از مقدمّه، با ذکر نمونه هایی از حکایت های «صفوة الصفا» که به زنان غالباً ناشناخته اشاره دارد، پانزده زن در دو حوزة عرفان و سیاست شناسانده شده اند و نیز به بررسی جایگاه و نقش زن در آن دوره با توجه به دو مقولۀ عرفان و سیاست پرداخته شده است.
Safvat al-safa is one of the mystical books in the 8th century written by Ebn e Bazzaz about the characteristics of Sheikh Safi Ardabili. This book, written in late Mongol era, has been always considered as a historical document because it illustrates the features of Mysticism and Sufism in that era especially in the west of Iran. Discovering the identity of the characters in the book while some of which have not been studied so far, gives us more information about Mysticism before the advent of Safavid. By studying the book Safvat- al-safa, we figure out the effective role of women in this era. Some of them were mystics or disciples of sheikh Safi and some of them were prominent characters in that era due to their influence on the government and society, besides their mystic trends. In this research, after the introduction, by presenting examples from stories in Safvat al-safa, 15 women are introduced in two fields of mysticism and politics , and their roles in these fields are studied.
ابن ¬بزّاز، درویش توکل (1373) صفوة¬ الصفا، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، مصحح.
ابن بطوطه، محمدبن¬عبدالله (1359) سفرنامۀ ابن بطوطه، ترجمۀ محمدعلی موحد، جلد اول، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اوستین، ار.
ج.
دبلیو (1384) «زن سوفیانی در آثار ابن عربی و رومی»، میراث تصوف، ویراستة لئونارد لِویزُن، ترجمة مجدالدین کیوانی، تهران، مرکز.
باباصفری، علی¬اصغر (1350) اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، بی‌نا.
بویل، ج.
آ.
(1371) تاریخ ایران، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
بیانی، شیرین (1349) «زن در تاریخ بیهقی»، یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
---------- (1388) زن در ایران عصر مغول، تهران، دانشگاه تهران.
حسون، محمد (1421) اعلام¬ النساء ¬المؤمنات، تهران، دار الاسوه للطباعه و النشر.
حسینی، غیاث¬الدین همام¬الدین (1362) حبیب¬السیر، زیر نظر دکتر محمد دبیرسیاقی، تهران، کتاب‌فروشی خیام.
حسینی، مریم (1388 الف) «زن سوفیایی در رؤیاهای عارفان»، نشریه مطالعات عرفانی، شماره دهم، کاشان، دانشکده علوم انسانی، صص 149-179.
---------- (1388 ب) «رمزپردازی زن در ادب عرفانی»، نشریه پژوهش زنان، دوره 7، شماره 1، صص 29-45.
---------- (1385) نخستین زنان صوفی، تهران، علم.
خوافی، احمد بن جلال¬الدین محمد ( 1239) مجمل فصیحی، تصحیح محمود فرخ، مشهد، چاپ طوس.
دیهیم، محمد (1367) تذکرۀ شعرای آذربایجان، تبریز، آذرآبادگان.
رادفر، ابوالقاسم (1385) زنان عارف، تهران، مدحت.
رجب¬زاده، هاشم ( 1377) خواجه رشیدالدین فضل¬الله همدانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رجبی، محمدحسن (1374) مشاهیر زنان ایرانی و پارسی¬گوی، تهران، سروش.
ستاری، جلال (1373) سیمای زن در فرهنگ ایران، تهران، مرکز.
سعدی، مصلح¬بن¬عبدالله (1379) کلیات سعدی، تصحیح، مقدمه، تعلیقات و فهارس بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان.
سیوری، راجر.
م (1380) در باب صفویان، ترجمۀ رمضان¬علی روح¬اللهی، تهران، مرکز.
شیرازی، محمدبن¬رفعت (1306) تذکرة الخواتین در شرح حال مشاهیر نسوان عالم، چاپ سنگی.
شیمل، آنه ماری (1381) زن در عرفان و تصوف اسلامی، ترجمۀ فریده مهدوی دامغانی، تهران، تیر.
صنیع¬الدوله، محمد بن حسن بن علی (اعتماد السلطنه) (1304) خیرات حسان، چاپ سنگی.
ضيايي.
فرناز (1389) نقش زنان در روند تحولات سياسي اجتماعي ايران از خوارزمشاهيان تا ظهور دولت صفوي، پايان¬نامه كارشناسي ارشد، استاد راهنما: دکتر شهربانو دلبری، دانشگاه آزاد اسلامي مشهد.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم (1382) زنان نامی در تاریخ فرهنگ و تمدّن اسلامی، قم، نوید اسلام.
فرخ¬زاد، پوران (1381) کارنمای زنان کارای ایران، تهران، قطره.
مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی (1346) ریحانة الادب، ج 3، چاپ دوم، تبریز، بی¬نا.
مرتضوی، منوچهر (1370) مسائل عصر ایلخانان، تهران، مؤسسه آگاه.
مرشد امامی، سپیده (1386) «پادشاه خاتون»، دانشنامة زبان و ادب فارسی، ج 2، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
موحد، صمد (1390) سیری در تصوف آذربایجان، تهران، طهوری.
--------- (1381) صفی¬الدّین اردبیلی (چهره اصیل تصوف آذربایجان)، تهران، طرح نو.
مینورسکی (1334) سازمان اداری حکومت صفوی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، انجمن کتاب.
وزیری کرمانی، احمدعلی¬خان (1340) تاریخ کرمان، تصحیح باستانی پاریزی، تهران، دانشگاه تهران.
هینتس، والتر (1361) تشکیل دولت ملّی در ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
Morgan, david (1999) The Mongol empire and its legacy, edited by reuvenAmitai-preiss.
Savory, roger (1980) Iran under the safavids, Cambrigeuniversity, 34.