تحلیل مقایسه‌ای روایت‌های رستم و گشتاسب در شاهنامۀ فردوسی (بر اساس تعامل الگوهای چرخه‌ای و خطی زمان، در شکل‌گیری و خوانش انتقادی روایات)
محورهای موضوعی : پژوهش‌های ادبیات کلاسیک ایران
معصومه غیوری
1
محمدکاظم یوسف‌پور
2
کلید واژه: زمان چرخه‌ای و خطی گفتمان روایت رستم گشتاسب,
چکیده مقاله :
شاهنامۀ فردوسی در ادبیات فارسی از جمله کتاب‌هایی است که تاکنون آبشخور آثار تحقیقی فراوان و همواره مطمح نظر بسیاری از محققان ادبی و غیر ادبی بوده است. ساختار ویژۀ چندرشته ای این اثر و تنوع و گستردگی روایات آن مجالی برای خوانش‌هایی متفاوت با کاربست روش های تاریخ باوری، تحلیل گفتمان و روایت شناسی، در عرصۀ تحقیقات معاصر فراهم آورده است. در این مقاله سعی شده است با جست وجو در سرچشمه های تاریخی، شیوۀ روایت سازی دربارۀ شخصیت های رستم و گشتاسب و نحوۀ تأثیر و تأثر آنها در قالب حماسه واکاوی شود. کاربست الگوی چرخه ای در تدوین و سامان دهی روایات تاریخی عمدتاً به شکل گیری روایاتی با مضمونی اسطوره ای و حماسی می انجامد که وقایع و شخصیت‌های تاریخی را در الگوهای زیرساختی از پیش تعیین شده ای، تحدید و استحاله می کند. به همان میزان که شیوۀ تاریخ نگاری متأثر از الگوی چرخه ای به ابهام سرچشمه های تاریخی وقایع و شخصیت‌ها، همسان پنداری و تکرار می‌انجامد، در این شیوۀ تاریخ نگاری، انتقال خطی وقایع با شگردهای روایت پردازی داستان وار، از آنجا که در سیطرۀ صورت‌بندی دانایی درک چرخه-ای زمان پرورده شده است، چون تمامی گذشته را انتقال نمی دهد، روایاتی به ظاهر منسجم از وقایعی با سرمنشأهای تاریخی و زمانی متفاوت ارائه می کند. به همین دلیل و با توجه به منظر نوتاریخ باوری، هر روایت تاریخی، داستانی است از گذشته که با گذشته یکسان نیست. در مقالۀ حاضر پس از تطبیق الگوهای دوگانه از درک زمان، با جریان های معرفت شناسی تاریخ، با استفاده از رویکردهای گفتمانی و روایت شناسی، نحوۀ تأثیر الگوهای چرخه ای و خطی در روایات مربوط به رستم و گشتاسب و جای گشت آنها نشان داده می شود.
In Persian literature, Ferdowsi’s Shahnameh has been used as the resource of many researches and an interesting subject for many literary and non-literary scholars. The special multidisciplinary structure of this masterpiece and the diversity and the extent of its narratives provide an opportunity for different interpretations using methods like historicism, discourse analysis and narratology in contemporary research arena. Searching in historical origins, this article aims at studying the way of narrative building in narratives about Rostam and Goshtasb, and they interacted in epic. The use of cyclic pattern in codification and organization of historical narratives mainly leads to the formation of narratives with mythical and epical contents that limits and transubstantiate events and historical characters in the predetermined substructure patterns. As much as the historiography method under the influence of cyclic pattern of time leads to the ambiguity of historical origins of events and characters, identification, and repetition in this method of historiography, the linear transition of events with story-like narrating ploys, provides narratives about events with different historical and temporal origins that appear to be coherent since they are formed under the domination of cyclic perception of time, and they do not transfer the whole past. For this reason, and according to neo-historicism perspective, every historical narrative is a story about the past which is not equal to the past. After matching the dual patterns of time perception with epistemology schools of history, by using discourse and narratology approaches, this article displays how the cyclic and linear patterns influence the narratives related to Rostam and Goshtasb, and their permutations.
آدمیت، فریدن (1376) «انتقاد عقل تاریخی (از سومر تا آتن)»، کلک، شمارۀ 94، دی، صص210-234.#
آگامبن، جورجو (1390) کودکی و تاریخ، دربارۀ ویرانی تجربه، ترجمۀپویا ایمانی، تهران، مرکز.#
آموزگار، ژاله (1387) زبان، فرهنگ و اسطوره (مجموعه مقالات)، چاپ دوم، تهران، معین.#
آنکر اسمیت، اف.# آر (1379) «پست¬مدرنیسم و نظریۀ تاریخ (1)؛ تاریخ¬نگاری و پست¬مدرنیسم»، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تاریخ معاصر ایران، شمارۀ 13 و 14، صص 63- 95.#
آیدنلو، سجاد (1383) «تأملاتی دربارۀ منابع و شیوۀ کار فردوسی»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، سال 47، شمارۀ مسلسل 92، پاییز، صص86-148.#
اتکینسون، آر.# اف (1387) «فلسفۀ ¬تاریخ، نگاهی به دیدگاه¬های رایج در فلسفۀ ¬معاصر»، فلسفۀ تاریخ، روش¬شناسی و تاریخ¬نگاری، ترجمه و تدوین حسینعلی نوذری، تهران، طرح نو، صص 23- 68.#
الیاده، میرچا (1384) اسطورۀ بازگشت¬ جاودانه، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران، طهوری.#
امیدسالار، محمود (1362) «ضحاک پسر مرداس یا ضحاک آدمخوار»، ایران¬نامه، شمارۀ 6، زمستان، صص329-339.#
-------------- (1376) «در دفاع از فردوسی»، ترجمۀ ابوالفضل خطیبی، نامۀ فرهنگستان، شماره 3/4، صص120-140.#
اوستا، کهن¬ترین سرودها و متن‌های ایرانی (1387) گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، 2 جلد، چاپ دوازدهم، تهران، مروارید.#
بویس، مری (1389) زردشتیان؛ باورها و آداب دینی آنها، ترجمۀ عسکر بهرامی، چاپ یازدهم، ویراست دوم، تهران، ققنوس.#
بهار، مهرداد (1376) از اسطوره تا تاریخ، گردآورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل¬پور، تهران، چشمه.#
--------- (1375) پژوهشی در اساطیر ایران، پارۀ نخست و دوم، تهران، آگه.#
--------- (1386) جستاری در فرهنگ ایران، ویراستار ابوالقاسم اسماعیل¬پور، تهران، اسطوره.#
بیرونی، ابوریحان (1363) آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر.#
بیوار، ا.#د.#ه.# (1387) «تاریخ سیاسی ایران در دورۀ اشکانیان»، تاریخ ایران؛ از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، جلد سوم، قسمت اول، تهران، امیرکبیر.#
پورداوود، ابراهیم (1356) یشت‌ها (گزارش و تعلیقات)، به کوشش بهرام فره¬وشی، جلد 2، چاپ سوم، تهران، دانشگاه تهران.#
حمیدیان، سعید (1387) درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، چاپ سوم، تهران، ناهید.#
خالقی مطلق، جلال (1377) «در پیرامون منابع فردوسی»، ایران¬شناسی، سال دهم، شماره 3، صص 139-512.#
خطیبی، ابوالفضل (1374) «راوی و روایت مرگ جهان¬پهلوان در شاهنامه»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم¬انسانی دانشگاه تربیت معلم تهران، دورۀ جدید، شماره¬های 6 و 7، پاییز، صص133- 145.#
------------- (1381) «یکی نامه بود از گه باستان» (جستاری در شناخت منبع شاهنامۀ فردوسی)، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 5/3، صص54-73.#
خِیل، پیتر (1393) استفاده و سوء¬استفاده از تاریخ، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران، فرهنگ جاوید.#
دریایی، تورج (1387) تاریخ و فرهنگ ساسانی، ترجمه مهرداد قدرت¬دیزجی، تهران، ققنوس.#
راشدمحصل، محمدرضا (1385) داستان گشتاسب در دو نگاه (پیکرشناسی¬ دریافت اجتماعی)، مشهد، آستان قدس رضوی.#
ریکور، پل (1383) زمان و حکایت؛ پیرنگ و حکایت تاریخی، ترجمۀ مهشید نونهالی، تهران، گام-نو.#
رینگرن، هلمر (1388) تقدیرباوری در منظومه¬های حماسی فارسی (شاهنامه و ویس و رامین)، ترجمه ابوالفضل خطیبی، تهران، هرمس.#
زرشناس، زهره (1383) «تداوم سنتی کهن در میان اقوام ایرانی»، فرهنگ، ویژۀ زبان¬شناسی، شمارۀ 51 و 52، پاییز و زمستان، صص 59-74.#
ستِگاست، مری (1390) آنگاه که زرتشت سخن گفت (اصلاح فرهنگ و دین در دوران نوسنگی)، ترجمۀ شهربانو صارمی، تهران، ققنوس.#
سجودی، فرزان و لیلا صادقی (1389) «کارکرد گفتمانی سکوت در ساخت¬مندی روایت و داستان کوتاه»، پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، دورۀ اول، شمارۀ دوم، تابستان، صص 69-88.#
سرامی، قدم¬علی (1388) از رنگ گل تا رنج خار، شکل¬شناسی داستان‌های شاهنامه، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی.#
شاپور شهبازی، علیرضا (1390) زندگی¬نامۀ تحلیلی فردوسی، ترجمۀ هایده مشایخ، تهران، هرمس.#
شیپمن، کلاوس (1386) مبانی تاریخ پارتی (پژوهش تاریخی)، ترجمۀ شاهرخ راعی، تهران، کتاب سیامک.#
صفا، ذبیح¬الله (1387) حماسه¬سرایی در ایران، چاپ چهارم، تهران، فردوس.#
ضیمران، محمد (1384) گذر از جهان اسطوره به فلسفه، تهران، هرمس.#
فردوسی، ابوالقاسم (1376) شاهنامۀ فردوسی (بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره.#
-------------- (1385) نامۀ باستان (ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی)، ویرایش و گزارش میرجلال¬الدین کزازی، تهران، سمت.#
فضلی‌نژاد، احمد (1391) «روند تکوین و تکامل مفهوم ایران در گذار از عصر اساطیری به دوران تاریخی»، مطالعات ملی، شماره 52، زمستان، صص31- 54.#
فوره، فرانسوا (1389) «از تاریخ روایی تا تاریخ مسأله¬محور»، در: تاریخ و روایت، ویراستار جفری رابرتز، ترجمۀ جلال فرزانه دهکردی، تهران، دانشگاه امام صادق، صص197- 218.#
فوکو، میشل (1389) دیرینه¬شناسی دانش، ترجمۀ عبدالقادر سواری، تهران، گام¬نو.#
قائمی، فرزاد (1390) «داستان‌های شاهنامۀ فردوسی، از استقلال تا انسجام» (بررسی و نقد آرای تاریخ¬محور و اسطوره¬محور در تحلیل ساختار روایی شاهنامه و ارائه طرح الگویی از ساختار اثر با استفاده از رویکرد نقد توصیفی)، جستارهای ادبی، شمارۀ 173، صص33- 55.#
کریستن¬سن، آرتور (1389) ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، نگاه.#
-------------- (1350) کیانیان، ترجمۀ ذبیح¬الله صفا، چاپ سوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.#
کویاجی، جهانگیر کوورجی (1383) بنیان‌های اسطوره و حماسه ایران (شانزده گفتار در اسطوره‌شناسی و حماسه‌پژوهی سنجی)، گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه، تهران، آگه.#
گرون¬بام، جی.#¬ئی.#فون (1369) «مفهوم تاریخ در منظومۀ فردوسی»، ترجمۀ وهاب ولی، فرهنگ، شمارۀ 7، پاییز، صص 335-349.#
لازار، ژیلبر (1387) «پهلوی، پهلوانی در شاهنامه»، در: زبان، فرهنگ و اسطوره، تألیف و ترجمۀ ژاله آموزگار، تهران، معین.#
لمون، ام.# سی (1389) «ساختار روایت»، در: تاریخ و روایت، ویراستار جفری رابرتز، ترجمۀ جلال فرزانه دهکردی، تهران، دانشگاه امام صادق.#
لوکرنین، و.#گ (1387) «نهادهای سیاسی، اجتماعی و اداری، مالیات‌ها و داد و ستد»، تاریخ ایران کیمبریج (از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، جلد سوم/ قسمت دوم، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، صص71- 148.#
مالمیر، تیمور (1387) «ساختار فنی شاهنامه»، کاوش¬نامه، سال نهم، شمارۀ 16، صص199- 224.#
مسعودی، ابوالحسن¬علی¬بن¬حسین (1365) التنبیه¬والاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی.#
مسکویه رازی، ابوعلی (1369) تجارب¬الامم، ترجمه علی¬نقی منزوی و ابوالقاسم امامی، ج1، تهران، سروش.#
مشکور، محمدجواد (1353) «پهلواها یا پهلوانان»، بررسی¬های تاریخ، سال 5، شمارۀ 3، صص1-14.#
نلدکه، تئودور (1357) حماسۀ ملی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی، چاپ سوم، تهران، سپهر.#
نوذری، حسین¬علی (1383) «ماهیت بین¬رشته¬ای علوم، در ضرورت همکاری و تکامل تاریخ و علوم اجتماعی»، تاریخ معاصر ایران، شمارۀ 30، صص171-230.#
واحددوست، مهوش (1379) نهادینه¬های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران، سروش.#
والش، دبلیو.# اچ (1363) مقدمه¬ای بر فلسفۀ تاریخ، ترجمۀ ضیاءالدین علایی¬ طباطبایی، تهران، امیرکبیر.#
هانزن، کورت¬ هاینریش (1376) شاهنامۀ فردوسی؛ ساختار و قالب، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، فرزان.#
هرودوت (1389) تاریخ هرودوت، ترجمۀ مرتضی ثاقب¬فر، 2 جلد، تهران، اساطیر.#
یارشاطر، احسان (1363) «چرا در شاهنامه از پادشاهان ماد و هخامنشی ذکری نیست»، ایران-نامه، سال دوم، شمارۀ 2 و 3، زمستان، صص 191-231.#
یارشاطر، احسان و دیگران (1387) تاریخ ایران؛ از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، جلد سوم، قسمت اول و دوم، تهران، امیرکبیر.#
یوسفی، علی و دیگران (1391) «تحلیل گفتمان انتقادی هویت ایرانی در شاهنامۀ فردوسی (مطالعۀ موردی: داستان سیاوش)»، جامعه¬شناسی تاریخی، دورۀ 4، شمارۀ 2، صص 145-172.#