تحلیل فرایند سرمدخل‌گزینی کلمات مرکب در دو فرهنگ «سخن» و «معاصر»
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
روح الله افراه
1
سیدمهدی سمایی
2
(پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات، تهران( ایرانداک))
بلقیس روشن
3
(پیام نور )
بهمن زندی
4
(پیام نور )
کلید واژه: ترکیب قواعد واژه‌سازی زایایی فرهنگ‌نگاری سرمدخل,
چکیده مقاله :
این مطالعه، با این پرسش‌ها آغاز می‌شود که اولاً آیا مؤلفان فرهنگ‌های مختلف لغت فارسی معاصر، کلمات مرکبی را که با قواعد واژه سازی زایا ساخته می‌شود، به عنوان سرمدخل‌های فرهنگ‌های خویش انتخاب می‌کنند و ثانیاً آیا آنها روش واحدی برای سرمدخل گزینی در فرهنگ نویسی دارند یا خیر. برای انجام این تحقیق، دو فرهنگ لغت فارسی یک زبانه عمومی «سخن» حسن انوری (1382) و «معاصر» (امروز) غلامحسین صدری افشار (1381) که به فارسی امروز نزدیک هستند، انتخاب شده است. در این مطالعه که به روش توصیفی و کتابخانه‌ای انجام شد، ابتدا کلمات مرکب سرمدخل موجود در فرهنگ‌های لغت یادشده استخراج شد که بالغ بر 495 کلمه در فرهنگ انوری و 605 مورد در فرهنگ صدری افشار بود. سپس با استفاده از دسته‌بندی‌های طباطبایی (1386-1389) در بیست و پنج ساختار مختلف قرار گرفت و با بررسی‌های انجام شده، مشخص گردید که حتی کلماتی که با استفاده از قواعد واژه سازی زایا و قابل پیش بینی (مانند «اسم + بن مضارع» که فرآیندی بن ساختی است) ساخته می‌شود، هم در این فرهنگ‌ها به عنوان سر مدخل قرار گرفته‌اند. نتیجه به دست آمده این است که مفهوم کلمه‌شدگی، که گاه کلمگی نامیده می شود و عبارت است از تغییر واحد زبانی بزرگ‌تر از کلمه، مانند جمله، پاره گفتار و مانند آنها، در یک زبان به واسطه استفاده زیاد گویشوران آن زبان و تبدیل آنها به کلمه، به عنوان اصلی‌ترین عامل سرمدخل شدگی به شمار می‌رود؛ یعنی ترکیباتی که بسامد وقوع بسیار بالایی در استفاده زبانی گویشوران فارسی دارد، حتی اگر دارای ساختاری قاعده مند هم باشد، به عنوان سرمدخل انتخاب می‌شود. از سویی دیگر، این تحقیق مشخص کرد که نویسندگان فرهنگ‌های لغت، تقریباً روشی واحد برای انتخاب سرمدخل‌ها دارند.
This study aims to reveal whether different contemporary Farsi dictionaries lexicographers choose those compound words made by productive word-formation processes as the headwords, and whether they follow the same procedure for selecting the headwords in lexicography or not. To do this, two monolingual Farsi Dictionaries have been selected based on their closeness to today's Spoken Farsi: “Sokhan” by Hasan Anvari (2003) and “Moaser e Emrooz” by Gholamhosein Sadri Afshar (2002). In this descriptive research, First, the compound words which were headwords in the dictionaries mentioned before were extracted (495 words in Anvari’s , and 605 words in Sadri Asher’s dictionaries). Then, these words have been classified into twenty five categories based on Tabatabaee (2010-2007). The analysis revealed that even those compounds formed by the productive and predictable word formation processes (e.g. noun + present verb stem( have been used as headwords in these dictionaries. It has been concluded that the concept of wordhoodness or wordness which refers to the changing of the constituents larger than words, e.g. sentence, phrase and etc. into a word is the main criterion for selecting compounds as the headwords. On the other hand, this research revealed that the lexicographers follows almost the same method in selecting the headwords.
آیت‌الله زاده شیرازی، سید مرتضی (1360) «آیا فرهنگ‌نویسی اسلامی از فرهنگ¬نگاری ملل دیگر تأثیر گرفته است؟»، مقالات و بررسی¬ها، شماره¬ 35 و 36، صص 53-64، بازیابی در: http: /www.noormags.ir.
اشرف خان، علیم (1388) «فرهنگ¬نویسی فارسی در شبه¬قاره هند»، سراج¬الدین علی¬خان آرزو فرهنگ چراغ هدایت، نامۀ انجمن، شمارۀ 33 و 34، صص 171-186، بازیابی در: http: //www.noormags.ir.
انوری، حسن (1382) فرهنگ فشرده سخن، تهران، سخن.
باطنی، محمدرضا (1392) «نکاتی درباره فرهنگ¬نگاری»، مجله علمی و فرهنگی بخارا، شماره 93، صص 6-15، بازیابی در: http: //www.noormags.com.
پرهام، عبدالرحمن (1386) «تبیین برخی کاستی‌های سنت قاموس¬نگاری فارسی»، مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره 4، صص 27-50، بازیابی در: http: //www.noormags.com.
پهلوان¬نژاد، محمدرضا (1385) «رویکردی نحوی - معنایی به واژه‌های مرکب زبان فارسی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 39، صص 147-159.
جعفری، زهرا (1392) «مروری بر مقوله نقد فرهنگ لغت و مبانی آن»، مجله فرهنگ¬نویسی، شماره 5 و 6، صص 75-92، بازیابی در: http: //www.noormags.ir.
حق¬شناس، علی¬محمد (1370الف) تاریخ مختصر زبان¬شناسی، تهران، مرکز.
----------------- (1370ب) «بلوای واژه¬سازی»، در: مجموعه مقالات ادبی - زبان¬شناختی، تهران، نیلوفر، صص 240-255.
----------------- )1370پ( «یک اصل ساده فرهنگ¬نویسی»، در: مجموعه مقالات ادبی –زبان‌شناختی، چاپ اول، تهران، نیلوفر، صص 307-320.
خباز، مجید (1386) «جایگاه هسته در کلمات مرکب غیر فعلی فارسی»، مجله دستور، شماره 3، صص 153-166.
سارلی، ناصرقلی (1392) «جنبه‌های اجتماعی فرهنگ¬نویسی»، مجله فرهنگ¬نویسی، شماره 5 و 6، صص 66-74، بازیابی در: http: //www.
noormags.
ir شریفی، ساغر و پروانه فخامزاده (1386) «مدخل¬گزینی در فرهنگ عمومی یک¬زبانه»، مجله فرهنگ‌نویسی، شماره 1، صص 101-124، بازیابی در: http: //www. noormags. ir.
صادقی، علی اشرف (1388) «درس گفتارهای فرهنگ¬نگاری»، مجله فرهنگ¬نویسی، شماره 2، صص 157-167، بازیابی در: http: //www. noormags.com.
صدری افشار، غلامحسین و دیگران (1381)، فرهنگ لغت معاصر( ویراست چهارم)، تهران، فرهنگ معاصر.
طباطبایی، علاءالدین (1386الف) «نکاتی درباره آسیب¬شناسی برخی فرهنگ‌های فارسی»، مجله فرهنگ¬نویسی، شماره 1، صص 95-100، بازیابی در: http: //www. noormags. ir.
---------- (1386ب) «ترکیب در زبان فارسی1»، نامه فرهنگستان، شماره 30، صص 186-196، بازیابی در: http: //www. noormags. ir.
---------- (1387الف) «ترکیب در زبان فارسی 2»، نامه فرهنگستان، شماره 37، صص 130-136، بازیابی در: http: //www.noormags.ir.
---------- (1387ب) «ترکیب در زبان فارسی 3»، نامه فرهنگستان، شماره 38، صص 148-157، بازیابی در: http: //www.noormags.ir.
---------- (1387پ) «ترکیب در زبان فارسی 4»، نامه فرهنگستان، شماره 40، صص 191-202، بازیابی در: http: //www. noormags.ir.
---------- (1389) «ترکیب در زبان فارسی 5»، نامه فرهنگستان، شماره 41، صص 163-175، بازیابی در: http: //www. noormags.ir.
--------- (1389) «ترکیب در زبان فارسی 6»، نامه فرهنگستان، شماره 43، صص 151-165، بازیابی در: http: //www. noormags. ir.
قطره، ف (1386) «نقش زبان¬شناسی در فرهنگ¬نویسی امروز»، مجله فرهنگ¬نویسی، شماره 1، صص 68-94، بازیابی در: http: //www.noormags.ir.
محمودی بختیاری، بهروز (1389) «ترکیب‌های نحوی در زبان فارسی»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شماره 93، صص 32- 37.
مرادی، نورالله (1392) «پرونده فرهنگ¬نگاری: سیر فرهنگ¬نگاری در ایران»، کتاب ماه (کلیات)، شماره 189، صص 3-9، بازیابی در: http: //www.noormags.com.
نغزگوی کهن، مهرداد (1386) «تاریخچه فرهنگ¬نویسی عامیانه فارسی»، مجله فرهنگ¬نویسی، شماره 1، صص 167-183، بازیابی در: http: //www.noormags.ir.
وثوقی، حسین (1383) واژه¬شناسی و واژه¬نگاری در زبان فارسی، تهران، باز.
هاشمی میناباد، حسن (1370) «بلبشوی فرهنگ¬نویسی (پیرامون دو فرهنگ لغات جدید الانتشار)»، ادبستان فرهنگ و هنر، شماره 21، صص 18-21، بازیابی در: http: //www.noormags.ir.
یارمحمدی، لطف‌الله (1369) «بحثی در فرهنگ¬نگاری و فرهنگ دوزبانه فارسی - انگلیسی و انگلیسی -فارسی، مجله دانش، شماره 62، صص 17-22، بازیابی در: http: //www.noormags.com.
Apresjan, Juric (2000) Systematic Lexicography, London: Oxford University Press. Retrieved from http: // www.bookfi.org.
Aronnoff, Mark (2007) Language: Between Words and Grammar, In Jarema, G, and Libben, G (Eds.), The Mental Lexicon: Core Perspective (pp. 55-80) Amsterdam: Elsevier Publications.
Aronoff, Mark and Fudeman, Kirsten (2011) What Is Morphology? (2nd Edition) West Sussex: Wiley-blackwell.
Artsein, Ron (2005) Coordination of Parts of Words. In Lingua (115) (pp. 359-393) Retrived from http: //www.elseviere.com/Locate?Lingua.
Baayen, Harald (2007) Storage and Computation in the Mental Lexicon. In Jarema, G. and Libben, G (Eds.), The Mental Lexicon: Core Perspective (pp. 81-104) Amsterdam: Elsevier Publications.
Bauer, Laurie (1983) English word-Formation. Cambridge: Cambridge university press.
---------------- (2008) Dvandva. In Word Structure 1(1) (pp. 1-20) DOI: dx.doi.org/10.3366/E1750124508000044.
---------------- (2010) An Overview oF Morphologi Universals. In Word structure (2, 3) (PP. 131-140) Edinburgh: Edinburgh University press.Retrieved from http: // www evpjonrnals. Com.
Booij, Geert (2007) The Grammar of Words; An Introduction To Morphology (2nd Edition) New York: Oxford University Pess.
Booij, Geert et al (2000) An International Handbook on Inflection and Word-Formation. Berlin: Walter De Gruyter (pp. 312-417) .
Cabre, Teresa (1999) Terminology: Theory, Methods and Applications.
Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. Retrieved from http: // www.bookfi.org.
Caie, Graham (2006) The Power of Words: Essays in Lexicography, Lexicology and Semantics. Amsterdam: Rodopi. Retrieved from http: // www.bookfi.org.
Carstairs-MacCarthy, Andrew (1992) Current Morphology. London: Routledge.
Chomsky, Noam (1970) Remarks on Nominalization. In Jacobs, R.A. and Rosenbaum, P.S (Eds.), Readings in English Transformational Grammar ( pp. 184-221 ) Retrieved from http: // www.babel.ucsc.edu/ hank.
Convington, Michael ( 1981) Evidence For Lexicalism: A Critical Review. In Indian University Linguistics Club ( Reproduced ) Indiana. Retrieved from http: //www.ai.uga.edu.
Crystal, David (1997) Dictionary of Linguistics and Phonetics (4th Edition) UK: Blackwell.
Dressler, Wolfgang (2007) Productivity in Word Formation. In Jarema, G. and Libben, G (Eds.), The Mental Lexicon: Core Perspective (pp. 81-104) Amsterdam: Elsevier Publications.
Fontenelle, Thierry (2011) Lexicography. In Simpson, J ( Ed.), The Routledge Handbook of Applied Linguistics (pp. 53-67) London: Routledge. Retrieved from http: // www.bookfi.org.
Greenberg, Joseph Harold (1963) Universals of Language.London: MIT press.
Guevara, Emiliano and Scalise, Sergio (2007) Searching For Universals in Compounding. In Universals of Language Today (76) (pp. 101-128) Retrieved from: http: //www.Link.Springer.com.
Hudson, Grover (2000) Essential Introductory Linguistics. Oxford: Blackwell publishers Ltd.
Ilson, Robert (1992) Lexicography. In International Encyclopedia of Linguistics (vol. 2, pp. 330-332) London: Oxford University Press.
Igor, Melcuk (1992) Lexicon. In International Encyclopedia of Linguistics (vol. 2, pp. 332-334) London: Oxford University Press.
Jackson, Howard (2002) Lexicography: An Introduction. London: Routledge. Retrieved from http: // www.bookfi.org.
Jacobs, Roderick and Rosenbaum, Peter (1970) Readings in transformational Grammar. Cambridge : Ginn and Company.
Katamba, Francis (1993) Morphology. London: Palgrave Macmillan.
Lieber, Rochelle (2009) Introducing Morphology.Cambridge: Cambridge University Press.
Mendikoetxea, Amaya and uribe-Etxebarria, Myriam (1997) The Morphology – syntax Interface. ASJU Geh (40) (PP: 11 – 37) Retrieval from htt: //wwww. ehn. es.
Publication Manual of the APA (6 Th Edition) (2012) Washington D.C.: American Psychological Association.
Renner, Vincent (2008) On The semantics of English coordinate Compounds, in English studies. 89 (5) (PP: 606-613) London: Routledge.
Richards, Jack C. et al (1992) Dictionary of Language Teaching and Applied Linguistics (2nd edition) Essex: Longman Group Ltd.
Sager, Luan C. (2000) Essays on Definition ( Terminology and Lexicography Research and Practice ) Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. Retrieved from http: // www.bookfi.org.
Scalise, Sergio. and Bisetto, Antonietta (2012) The classification of Compounding. In The Oxford Handbook of Compounding. DOI: 10/1093/oxfordhb/9780199695720.001.0001.
Spencer, Andrew (1991) Morphological theory. Oxford: Blackwell publishers Ltd.
Spencer, A. and Zwicky, Arnold M. (2007) The Handbook of Morphology. Blackwell Reference Online. DOI: 10.1111/b.9780631226949.2007.00003.x.
Sproat, Richard (1992) Lexicon in Formal Grammar. In International Encyclopedia of Linguistics (vol. 2, pp. 334-336) London: Oxford University Press.
Stekauer, Pavol and Lieber, Rochelle (2005) Hand book of word-Formation. Dordrecht: Springer.
Sterkenburg, Piet V. (2003) A Practical Guide to Lexicography. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. Retrieved from http: // www.bookfi.org.